بسم الله الرحمن الرحیم 

الحمد لله الذی کتب علینا الصلواة الخمسة فی الیل والنهار والجمعة فی الاسبوع وفرض فیها فرائض اکثر من فرائض کل عباده وجعل قراءةالقرآن الکریم من فرائضها ووجوبها وسننها ومستحباتها .

والصلوة والسلام علی سیدنا خاتم النبیین وسید المرسلین الذی فرضت الصلوةعلیه وعلی امته المرحومة لیلة الاسراء قبل الهجرة بسنة ونصف لیلةالسابع والعشرین من رجب وعلی آله واصحابه الذین تعلمواها وغیرها من الاحکام وعلموها الناس واما بعد .

درین اوراق شما بحث خاص را در مورد قرائت در نماز ومقدار فرض وواجب وسنت ومستحب آنرا همراه قرائت امام ومنفرد ومقتدی حسب مذاهب اربعه با دلایل شان واندازه جهر وخفیه واحکام مقدار حفظ قرآن مجید وغیره را می خوانید.

  بحث حکم مطلق قرائت 

قرائت قرآن مجید درهمه نمازها به ا تفاق مذاهب فرض عین است اما مقدار آن بین مذاهب اربعه اختلاف است .

نزدامام مالک وامام شافعی و امام احمد حنبل (رح)  قرائت سوره فاتحه بهمه رکعات فرض وغیره آن رکن وفرض است.فقه الاسلامی وادلته ص834و833 ج2،فقه علی المذاهب الاربعه ص229 ج1،موسوعة الفقهیه ج33 ص47 حرف ق وراء .

واما قرائت فرض نزد امام ابو حنیفه (رح) بروایت ظاهرالروایه ومفتی به  یک آیه تامه می باشدکه دردو رکعت فرض وهمه رکعات وترونفل فرض است. واقل آیه تامه باید از6 حرف کمتر نبوده ودریک کلمه هم نباشد یعنی اقلا دو کلمه باشد.

اگر یک کلمه بود مثل *الرحمن*گرچه آنرا تکرار کند بروایت اصح نمازش صحیح نیست وفرض قرائت انجام نیافته است. درالمختار ص313 ج2 وتقریرات رافعی به نقل سندی از السراج  بروایت والاصح انه لا یجوز ص313 ج2.

اما نزد امام ابو یوسف (رح) وامام محمد (رح) یک آیه طویل ویا 3 آیه قصار فرض است که این هم یکی از فتاوی امام ابوحنیفه است مثلیکه در قدوری مطلق قرائت آمده است لیکن علامه قاسم درالتصحیح والترجیح که همه اختلافات قدوری را بیان وروایت ترجیح آنرا از چندین کتاب نقل کرده وراجح رامشخص نموده است میگوید : یک آیه گرچه قصیرهم باشد که دربالا مقدارآن تعریف شدمانندآیه دوم فاتحه *الرحمن الرحیم *، دوم توحید*الله الصمد*،دوم مدثرتا هفتم آن از*قم فانذر*تا*ولربک فاصبر*و21آن*ثم نظر*و29آن*لواحة للبشر*و36آن *نذیرللبشر*وغیره مقدارفرض انجام میشود واین ترجیح رادرص165 ازبدایع الصنایع ومحبوبی صاحب اختیارومختارونسفی صاحب کنزالدقائق وصدرالشریعه صاحب نقایه نقل کرده است ودرمبدأهم بعلت ترجیح روایت که داشت آنراتحریر کردم.

خطای عمومی

آیه سوم سوره توحید چهارکلمه است وهمه کتب دوکلمه اول را به یک آیه که ازدوکلمه ترکیب شده ولوپنچ حرف باشداستدلال نمودند درحالیکه دوکلمه جزء آیت سوم بوده وهمه

آن نمی باشد واین خطا،عمومی می باشد.

مقدارواجب قرائت

قرائت فاتحه وسوره ویا با یک آیه طویل ویا با 3 آیه قصار دردورکعت اول ازفرض وهمه رکعات وتر ونفل که به ضم سوره ازآن یاد میشود واجب است بلی درفاتحه چند واجب است یکمرتبه خواندن وآنهم دراول،عدم تکرارآن وجهرواخفاءبرای امام درمحلش.هندیه وغیره کتب احناف.

مقدارسنت قرائت

درسه مذهب دیگرقرائت سوره بعد ازفاتحه دردورکعت اول فرض، سنت است وبعباره دیگرما زاد فاتحه سنت است ودرنزد ما احناف واجب است.فقه الاسلامی وادلته ص834و837 ج2 وفقه مذاهب الاربعه 248 وموسوعه الفقهیه جلد 33ص48.

قرائت سنت

برای امام ومنفرد قرائت طوال مفصل از حجرات الی اخیر بروج درنمازصبح وظهر واوسط مفصل تا اخیرسوره بینه شریف درعصروعشاء وقصارمفصل  درنمازشام،سنت است .تنویرالابصار وردالمحتار ص320 ج2.

بلی دربدایع تقدیرمذکوررابه اعتباروقت،قوم وامام قابل به فرق دانسته است وردالمحتارعلی الدرالمختارعمل الناس الیوم علی ما اختاره فی البدائع. رملی ص320 ج 2.

وامادرمذهب امام مالک (رح) وامام احمد (رح) مقدار قرائت مستحب به شرح آتی است :وقال المالکیه علی المشهور والحنابله: یجب قراء ة الفاتحه فی کل رکعة علی الامام والمنفرد .ولایقرءالماموم الفاتحه فی الصلاة الجهریه وانما یستحب ان یقرءها فی السریه لان الامرالقرآنی بالاستماع والانصات القرآن خاص بالصلاة الجهریه.فقه الاسلامی وادلته ص838 ج2.

ودرفقه علی المذاهب الاربعه درص244 بشماره 13- انصات المقتدی للامام فی الجهر هم بیان عبارت فوق است که درجهر استماع ودرخفیه قرائت فاتحه مستحب است وقرائت سوره برای امام ومنفرد سنت است.ص246 کتاب مذکور.

اما قرائت عقب امام درنمازجهریه بمذهب مالکیه وحنابله مکروه است.فقه علی المذاهب ص230 ج1.

وقال عیاض : همه اصحاب امام مالک (رح) وابن مسیب همراه جمعی ازتابعین وغیرتابعین وفقهأ حجازوشام براین اند که همراه امام درنمازجهریه خلف الامام قرائت ندارند گرچه قرائت امام رانشنوند ودرنمازهای سریه می خوانند وامام احمد بن حنبل (رح) میگوید درصورت نمازجهریه وشنیدن قرائت خلف الامام قرائت نیست ودرصورتیکه مقتدی قرائت نشنید درنمازجهرهم بود قرائت فاتحه راداردودرمجموع همه بزرگان مذکورمیگویند که قرائت فاتحه خلف الامام درنمازسریه مستحب است وقول امام احمد (رح) درنمازجهریه کثیرالمأمومین که قرائت رانمیشنود قرائت فاتحه مستحب است.

 تحریم قرائت فاتحه وسوره برای مقتدی خلف الامام درنمازجهریه فتوی امام مالک (رح) است. نخب الافکار ص 542 ج2. وامام شافعی کراهت قرائت سوره را خلف الامام درنمازجهریه فتوی دادند. نخب الافکارص543.

وامام طبری میگوید: فاتحه ویامقدارمثل آنرا به شماره کلمات وحروف درهمه رکعات ازقرآن بخواند.نخب الافکار543.

وحسن بصری (رح) قرائت رادریک رکعت  فرض میداند. بدائع الصنایع ج1-ص295چاپ6-جلدی. 

 قرائت خله الامام عند الاحناف

مقتدی عقب امام درنماز جهر وخفیه مطلقاًَ ازقرائت ممنوع است واگرفاتحه ویا سوره بعباره دیگراگرفاتحه وغیرآن راتلاوت نمود مرتکب مکروه تحریمی شده است وآنچه منسوب به امام محمد (رح) شده که قرائت خلف الامام مستحب میباشد ضعیف است تنویرالابصاروشرح آن،درمختاروحاشیه آن ردالمحتارص326 ج2.     ولایقرءالموءتم خلف الامام قدوری ولایختلفون فی ان هذا ظاهرالروایه وقال فی الهدایه ویکره عندهما ویستحسن علی سبیل الاحتیاط فیما یروی عن محمد.

فی الذخیره:بعض مشایخنا ذکروا ان علی قول محمد لایکره وعلی قولهما یکره ثم قال الاصح انه یکره. قلت لایصح عن محمد شئٌٍ من هذافقد قال فی کتاب الآثارلانری القراءة خلف الامام فی شئٍ من الصلوات یجهرفیه اولایجهرفیه.وقال فی کتاب الحجة(لایقرأالامام فیماجهرولافیمالایجهربذالک جاءت عامة الاخبار)وشیخ قاسم درادامه بحث همه احادیث وآثارهردوکتاب رامفصلا که بعداً درین کتاب می آید نوشته است .التصحیح والترجیح ص166.

امام محمد(رح) درصفحه 96 موطای خویش مینویسند:قال محمد لاقراءة خلف الامام فیما جهر فیه ولافیما لم یجهربذالک جاءت عامة الآثاروبعدآثار واحادیث که درمصنف عبدالرزاق ،مصنف ابن ابی شیبه  ،طحاوی ،دارقطنی وسنن الکبری نیزآمده است روایت می کنند.                                                          

ودر طحطاوی شرح مراقی الفلاح که شرح نورالایضاح است هم ازعبارت ردالمحتار بیشتر وقوی تر در رد استحباب قرائت که به امام محمد (رح) نسبت داده شده نوشته است که از تطویل عبارت خود داری،شد.                                                                               

نتیجه : این نسبت صحیح نیست وبه قلم خود امام محمد (رح) منع قرائت خلف الامام مطلقا صراحت دارد ونیز این عبارت ظاهرالروایه است وعلی قاری در فتح باب العنایه شرح النقایه ص270 ج1 با احادیث مفصل منع را مثل مذکور روایت کرده است که کراهت تحریم نتیحه آن است.                                                                          

حکم ادنی جهر ومخافت

ادنی جهرآنست که غیر قاری بشنود واقل مخافت آنست که خودش بشنود هوالصحیح .نقایه وفقه الحنفی فی ثوبه الجدید.                                                                        

وفی فتح باب العنایه شرح النقایه وادنی الجهر عند ابی جعفر الهندوانی وابی بکر محمد بن الفضل اسماع غیره.ج 1ص 268.                                 

وفی تنویرالابصارودرالمختارالجهراسماع غیره وادنی المخافة اسماع نفسه .فشرط الهندوانی والفضلی لوجودها خروج صوت یصل الی اذنه وبه قال الشافعی وشرط بشرالمریسی واحمدخروج الصوت من الفم وان لم یصل اذنه ولم یشترط الکرخی وابوبکرالبلخی السماع واکتفیا بتصحیح الحروف واختار شیخ الاسلام وقاضی خان وصاحب المحیط والحلوانی قول الهندوانی ....وما قال الهندوانی والکرخی مصححان وان ما قال الهندوانی اصح وارجح لاعتماد اکثرالعلماء علیه. ردالمحتارص308 ج2.

در فتح باب العنایه هم موافق متن آن ترجیح داده وتأکید هوالصحیح  را دارد ص268 ج1.                                                            

وحسب روایت اصح ،ارجح وصحیح همه ابواب کلامی چون طلاق،نکاح،عتق،تلاوة للسجدة،ایجاب وقبول در بیع وتسمیه ذبیحه وغیره مثل قرائت است که در صورت شنیدن خودش صحیح بوده واگر خودش نشنید صحت ندارد،قرائت نشده،سجده تلاوت لازم نمیشود،طلاق واقع نمیشودوذبیحه حرام است وغیره.                

درین قول اصح شوافع وحنابله نیزموافق ما حنفیه اند وتنها تقی الدین حنبلی موافق عدم سمع خود قاری است. موسوعة الفقهیه ص51 ج33.                                                

 حکم مقدارحفظ قرآن مجید

حفظ قرآن مجید بمثل احکام قرائت آن از کتاب الله العزیزدرنمازاست .بناءًحفظ یک آیه فرض عین است وحفظ همه قرآن مجید فرض کفایه است وحفظ فاتحة الکتاب وسوره برهر مسلمان واجب است.تنویرالابصار وشرح وحاشیه آن ص315 .                                                    

چون تلاوت وقرائت طوال مفصل وغیره که سنت است حفظ آن هم سنت است که واضح است.

حکم تساوی قرائت

 

درمذهب ما احناف درمورد قرائت درنمازهای فرائض از لحاظ تساوی قرائت وعدم آن دو روایت است .اول روایت از شیخین امام ابوحنیفه(رح) وامام ابویوسف (رح)که تساوی قرائت را دردو رکعت فرض غیرصبح فتوی دادند.

جمعی از فقهاء از جمله متون کنزالدقائق،ملتقی،تنویرالابصار،هدایه واز فتاوی وشروح بحرالرائق،شرنبلالی،درمختار،ردالمحتار،شروح  منیه وغیره مفتی تساوی قرائت  درنمازهای فرائض،غیر صبح اند ومی گویند فقط رکعت اول صبح از رکعت دوم آن طویل بوده واین اطاله سنت است ودرباقی نمازها طوری تلاوت شود که تنها فرق قرائت کمتر از 3آیه باشد مثل معوذتین که فرق شان یک آیه است ویا ماعون ولهب که دو آیه فرق است اما ماعون وکوثرویا کافرون وفتح که 3آیه فرق است،مکروه تنزیهی است ودرآیات طویل کلمات اعتبار دارد وعبارات متون،تطاول اولی الفجربیانگراین فتوی می باشد.چکیدها ازص322الی 323ردالمحتار ج2 و596الی 597 بحرالرائق همراه              منحة الخالق ج دوم چاپ 9جلدی.                                                   

وامادرنمازهای وتر که فرق بارز بین تعداد آیات دررکعات ثلاثه وجود دارد حسب نص احادیث صحیحه به حکم خودخا ص بوده ومکروه نیست.

روایت دوم عدم تساوی قرائت که این قول امام محمد(رح)است وسایرمجتهدین برین قول اند.                                           

بعضی از فقهای احناف به عدم کراهت در همه حال فتوی میدهند واساس گفته شان فتوی امام محمد (رح)است که درمختار چنین نقل می کند :درهمه نمازها حتی التراویح رکعت اول بر دومی تطویل اش اولی است که معراج الدرایه ومجتبی به این قول فتوی دادند وعبارت درمختارازمعراج الدرایه نقل شده ودرمجتبی مثل آن آمده است ودرتاترخانیه از حجه نقل کرده وگفته:وهوالمأخوذ للفتوی وفی الخلاصة انه احب وجنح الیه فتح القدیر.ردالمحتارص322ج 2.                                              

ودر کتب که اولاً ذکر شد ترجیح به قول شیخین داده اند وگفتند: قولهما احب لا قوله والاولی کون الفتوی علی قولهما لا قوله . ردالمحتار ص322.

قوه دلیل شیخین معلوم که بیش است بناءً فتوی بر قول شان است وقول معراج الدرایه که فتوی بر قول امام محمد (رح) داده است ضعیف است و متون به قول شیخین فتوی داده اندمعلوم  که ترجیح خاص خود را دارد.بحرالرائق ص597ج2.        

بحث دلائل جانبین

1-دلیل امام محمد (رح)

                                                       

1-عن ابی قتادة عن ابیه قال کان رسول الله صلی الله علیه وسلم یصلی بنا فیقرء فی الظهر والعصرفی الرکعتین الاولیین بفاتحةالکتاب وسورتین ویسمعنا الآیه احیاناً وکان یطول الرکعة الاولی من الظهر والعصر ویقصرالثانیة وکذلک فی الصبح .رواه الستة الا الترمذی. بخاری 759، مسلم 899،ابوداوود 798،نسائی 974وابن ماجه 829.                                                                 

2-عن ابی قتادة عن ابیه ان النبی صلی الله علیه وسلم کان یقرء فی الظهر فی الاولیین بام الکتاب وسورتین وفی الرکعتین الاخریین بام الکتاب ویسمعنا احیاناًویطول فی الرکعة الاولی ما لا یطول فی الرکعة الثانیةوهکذا فی العصروهکذا فی الصبح .بخاری 776، ابوداوود 799.                     

درین دو حدیث صحیح که مخرجین آن را با شماره حدیث نوشتم بصراحت عدم تساوی وکراهت مشخص می سازد که امروزائمه جماعات بدون درنظر داشت تعداد آیات وغیره درنمازمی خوانند واساس عمل شان این حدیث ها است وامام محمد (رح) به استناد این حدیث شریف فتوی دادند.                                                             

جمعی ازمصنفین فتوی امام محمد (رح)ترجیح دادند که ذکر شد.

لیکن جواب ازفتوی وترجیح قول امام محمدهم قبلاًتحریریافت.                                     

دلائل شیخین امام ابوحنیفه وابویوسف (رح)     

1-عن ابی سعید الخدری قال کنا نحزرقیام رسول الله صلی الله علیه وسلم فی الظهروالعصرفحزرنا قیامه فی الرکعتین الاولیین من الظهرقدرقرائت *الم تنزیل السجده*وحزرنا قیامه فی الاخریین قدر النصف من ذلک وحزرناقیامه فی الرکعتین الاولیین من العصرعلی قدر قیامه فی الاخریین من الظهروفی الاخریین من العصرعلی نصف من ذلک ولم یذکر ابوبکرفی روایته *الم تنزیل*وقال قدر ثلاثین آیه. مسلم 901و452، ابوداوود 804، احمد  10999و11824 ،عبدبن حمید 941  ،دارمی 1288  و بخاری درجزء قرائت رقم293.

 2-عن ابی سعید الخدری ان النبی صلی الله علیه وسلم کان یقرء فی صلاة الظهرفی الرکعتین الاولیین فی کل رکعة قدر ثلاثین آیه وفی الاخریین قدرخمس عشرة آیه او قال نصف ذلک وفی العصرفی الرکعتین الاولیین فی کل رکعة قدرقراءة خمس عشرة آیه وفی الاخریین قدرالنصف ذلک.مسلم 902.

حدیث فوق مسلم را ابن خزیمه بشاره509 وابن حبان برقمهای1821-و1824-با تغییر بعضی الفاظ ومفهوم واحد از سیدنا ابی سعید خدری  رضی الله  تعالی عنه  نیز اخراج  وروایت کرده اند.

3-وعن ابی العالیة قال اجتمع ثلاثون من اصحاب النبی صلی الله علیه وسلم  فقالوا اما ما یجهرفیه رسول الله صلی الله علیه وسلم بالقراءة فقد علمناه وما لا یجهرفیه فلا نقیس بما یجهرفیه قال فاجتمعوا فما اختلف منهم اثنان ان رسول الله صلی الله علیه وسلم کان یقرء فی صلاةالظهر قدر ثلاثین آیه فی الرکعتین الاولیین فی کل رکعة وفی رکعتین الاخریین قدرالنصف من ذلک ویقرء فی العصر بقدرالنصف من قراءته فی الرکعتین من الظهر وفی الاخریین بقدرالنصف من ذلک.رواه احمد وفیه عبدالرحمن بن عبدالله المسعودی وهوثقةولکنه اختلط ویقال ان یزیدبن هارون سمع منه فی حال اختلاطه والله اعلم . مجمع الزوائدرقم 2676ج2 ص 291. وامام احمد این حدیث را برقم 23485 روایت کرده است .لیکن ابوداودبعدازاختلاط ازوی حدیث روایت نموده وازرجال ابن ماجه میباشد که این هم نوع توثیق است.

دربحر الرائق وردالمحتاربدو حدیث سیدنا قتاده وسیدنا ابوسعید الخدری ”رضی الله تعالی عنهما” استدلال کردند ونام مبارک امام بخاری ومسلم را با محل بحث ازحدیث دردو جهت تساوی وعدم آن دررکعتین روایت کردند وبس.

حنفی گوید :درینمورد دردو جهت باید صحبت شود 1- سند 2- متن.

1ـ درسند: حدیث سیدنا قتاده “رضی الله تعالی عنه” که متفق علیه است ونیزابوداوود ونسائی وابن ماجه آنرا روایت کردند وحدیث سیدنا ابوسعید “رضی  الله تعالی عنه” رواه مسلم، ابوداود ،احمد ،ابن خزیمه وابن حبان رحمهم الله تعالی است وتفسیرحدیث سیدنا ابوسعید “رضی الله تعالی عنه” درشماره 23485 مسند امام احمد (رح)و2676مجمع الزوائد آمده است وحدیث سیدنا قتاده “رضی الله تعالی عنه” مما اتفق علیه الشیخان است که جایگاه آن معلوم است واما دربحث صحت بدون شک هردو صحیح اند وطرق حدیث ابوسعید “رضی الله تعالی عنه” هم مکرروهم تفسیرشده که بازجایگاه خاص خود را دارد وازنظرمتن :درحدیث ابوسعید “رضی الله تعالی عنه” چند نکته گنجانیده شده که هرکدام به تنهائی حق تقدیم ازما اتفق علیه الشیخان رادارد.

الف-سیدنا قتاده “رضی الله تعالی عنه” بدون شک صحابی جلیل ومجاهد سیاف وغازی دلیرند اما درتعداد مجتهدین حضرات صحابه ازایشان نام برده نشده زیراامام ابوحنیفه (رح) درپهلوی علوسند فقه سند را دیده ودرصورت تساوی علوسند فقه سند راحسب آیه83-نساءلعلمه الذین یستنبطونه اهم می دانند

 سیدنا ابوسعیدالخدری “رضی الله تعالی عنه”را درکتاب اجتهاد وسیرتاریخی آن ودرسیرأعلام النبلاء: ازجمله مجتهدین صحابه “رضی الله تعالی عنهم” تحریرنمودند.

ب- درحدیث ابوسعید “رضی الله تعالی عنه” کلمه *کنا نحزر*و*حزرنا*که درمسلم، ابوداود، احمد ،ابن خزیمه وابن حبان آمده بیانگراجماع است وحدیث احمد و مجمع الزوائد ازابی العالیه (رض) مفسر«کنا نحزر»حدیث مسلم شریف می باشند.

میرسانداجتهاد صحابه عزیز واجماع آنها از طرق مختلف،ثابت بوده وبیانگرتساوی قراءت است.

 ازین فهمیده می شودکه امام ائمة الفقهاء چطوربه رجال ومتن احادیث می نگریستند وچطور همه ابعاد را مشاهده وتدقیق داشته وفتوی می دادند بناءً آنچه متون وشروح وجمعی از فتاوی به قول شیخین فتوی دادند جایگاه خاص خود را دارد ومحل فتوی است وکراهت تنزیه مغایرآن.

 ونیزدرصورت عمل به حدیث مسلم شریف عمل به ما اتفق علیه الشیخان می شود ودرصورت عمل به ما اتفق که حدیث قتاده”رضی الله تعالی عنه”است، عمل به حدیث ابوسعید”رضی الله تعالی عنه”نمی شود پس طوری عمل شود که هردوحدیث مدارعمل باشد اولی است.

وتأویل حدیث حضرت قتاده “رضی الله تعالی عنه” که بشماره 776 بخاری شریف و799ابوداوود آمده محل استناد حلیه شرح منیه وصاحب هدایه وغیره است که فرمودند : اطاله اول درحدیث شریف قتاده “رضی الله تعالی عنه” حمل به  خواندن سبحانک اللهم واعوذ بالله می باشد زیرا یطول فی الرکعة الاولی ما لایطول فی الرکعة الثانیه ،الحدیث، تطویل بسیار را مستلزم نیست .

تکرار صحیح بعد ازقرائت خطا

مسأ له:شخصیکه بعلت خطا ولغزش درقرائت نمازش فاسدشد درصورت تکرار صحیح دوباره نمازش صحیح نمیگردد وآنچه هندیه وطحطاوی نوشتند ودربحث زلة القاری نورالایضاح ازطحطاوی نقل شده که درصورت تکرارصحیح بعدی نمازش صحیح میشود ضعیف است زیرا این قول علامه فتوی ندارد و روایت که فتاوی کاملیه درص13 خود نقل کرده است چون علامه فتوی دارد محل فتوی وعمل است وروایت بدون علامه فتوی درمقابل روایت با علامه فتوی ضعیف بلکه منسوخ است که ردالمحتاردرج1 ص175چاپ 12جلدی می نویسد اتباع ترجیح لزومی است وحکم وفتوی بقول مرجوح خرق اجماع است وحنفیه ازعمل بقول مرجوح حتی بر نفس خود ممنوع اند زیرا مرجوح توسط راجح منسوخ شده است.

 متن کاملیه این است : (سئلت عمن لحن فی الصلاة لحنا یغیرالمعنی ثم اعادالحن فیه صحیحا هل تفسد صلاة) فالجواب :ان صلاته تفسد بذالک وان اعاد وقداشارالی ذلک صاحب الوهبانیه بقوله وان لحن القاری واصلح بعده اذاغیرالمعنی الفساد مقرر. قال شارحها الشرنبلالی صورتهاالمصلی اذالحن فی قراءته لحنا یغیرالمعنی کفتح لام الضالین لایجوزصلاته وان اعادها بعدعلی الصواب که علی الصواب علامه فتوی است وروایت طحطاوی وهندیه علامه فتوی ندارند بناً با اعاده صحیح قرائت، نمازش صحیح نمیشود واعاده نمازلازم است.

بحث قرائت درنماز با بیان مقداروحکم آن

 

اکنون به توفیق الهی تعالی به بحث قرائت قرآن مجید درنمازشروع میکنیم ودرمبدأ دلیل مذاهب ثلاثه امام مالک،امام شافعی وامام احمد حنبل (رح) را تحریرمیدارم .

 ایشان فتوی فرضیت قرائت سوره مبارکه فاتحه،ام الکتاب وام القرآن را درهمه رکعات فرض ونفل برای امام ومنفرد دادند.اما درقرائت مقتدی وخلف الامام بحث وفتوی جدا دارند که درآینده نوشته میشود.

 

دلیل فرضیت ورکنیت فاتحه درهمه رکعات

1-عن عبادة الصامت ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحةالکتاب خ 756 ،م760،ت 247،س 906،ق 837، ابن ابی شیبه ج 1 باب 134 ح ا، أحمد 23053- بیهقی  2913-، دارقطنی بعد ازروایت این حدیث به این سند و متن زیادت ذیل رانیزروایت نموده.قال زیاد فی حدیثه «لا تجزی صلاة لا یقرءالرجل فیها بفاتحة الکتاب » رواه دارقطنی ج1-ح17  ص 322 وقال اسناده صحیح.

 وصححه ابن القطان ایضآوقال زیاد احدالثقات .وقال  صاحب التنقیح انفردبه زیاد وکأن زیاد رواه بالمعنی والحدیث فی صحیح ابن حبان بهذااللفظ بغیر هذاالاسناد ......قال ابن حبان:لم یقل فی خبرالعلاءهذالایجزی صلاة الاشعبه ولاعنه الا وهب بن جریر. پاورقی دارقطنی ج1- ص 323.

امادر ابوداوود برقم 822 بعد از *لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب *فصاعداًهم آمده است که روایات فصاعدآًواشباه آنرا بعداً با طرق آن می نویسم .

کتب مذکورازسفیان بن عیینه قال حدثنا الزهری عن محمود ابن الربیع عن عبادةالصامت متفق اند اما بعد ازسفیان سند درکتب سته فرق دارد وترمذی آنرا حسن صحیح معرفی کرده است.

اخبرنا عثمان بن عمرحدثنا یونس عن الزهری عن محمود ابن الربیع عن عبادةالصامت ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال من لم یقرء بام الکتاب فلا صلاة له.دارمی 1242 که متن دارمی با مفهوم واحد کتب مذکوروفرق لفظ روایت شده است.

2- دارمی،احمد ومسلم به سند آتی متفق اند اخبرنی یونس عن ابن شهاب اخبرنی محمود بن الربیع عن عبادة بن الصامت قال :قال رسول الله صلی الله علیه وسلم لا صلاة لمن لم یقرء بام القرآن .م761،دارمی به شماره ومتن فوق واحمد حدیث 762 مسلم را بشماره 23123 چنین روایت نموده است.

عن یعقوب بن ابراهیم حدثنا ابی عن صالح وحدث ابن شهاب ان محمود بن الربیع الذی مج رسول الله صلی الله علیه وسلم فی وجهه من بئرهم قال لا صلاة لمن لم یقرء بام القرآن.ابن شهاب همان زهری فوق است ،ایشان اولین شخصیتی اند که درسنه 100 بدستورسیدنا عمربن عبد العزیز(رح) به نوشتن احادیث شروع کردند.

بیهقی درسنن الکبری برقم 2914 حدیث *الا بام القرآن *را بسند مسلم ازرقم 761 ازابن وهب تا ختم روایت کرده است.

عن ابی هریرة عن النبی صلی الله علیه وسلم قال :من صلی صلاة لم یقرء فیها بام القرآن فهی خداج ثلاثاً غیرتمام فقیل لابی هریرة انا نکون وراء الامام فقال : فانی سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول .الحدیث .مسلم 764الی 767،ابوداوود 821 با تحریرتکرار*فهی خداج فهی خداج فهی خداج غیرتمام*ترمذی 312و2962،نسائی 905،ابن ماجه 838و840،امام مالک درمؤطا 229،مصنف عبدالرزاق 2744 تا غیرتمام ودرحدیث 2767و2768بمثل مسلم وترمذی ونسائی مفصلاً روایت نمودند.

مؤطای امام محمد (رح) ص95 مفصلاً مثل رقم 764مسلم وشرح معانی الآثارباب 45 دو حدیث درینمورد دارد اول مثل 2744 عبدالرزاق ودوم آن مثل ابن ماجه تا إقرء یا فارسی بها فی نفسک .ختم می شود.

وامام بخاری این حدیث شریف را درکتاب قراءة خلف الامام برقم 72،73و75ودرخلق افعال العباد برقم 18 روایت نمودند.

مصنف ابن ابی شیبه درباب 134 حدیث دوم بمثل رقم 244 عبدالرزاق فهی خداج 3مرتبه ودرختم غیرتمام روایت نموده واما ابن ماجه در838خداج غیر تمام یکمرتبه آمده ودر840 یک مرتبه بدون غیر تمام ودر841 خداج دومرتبه بدون غیرتمام روایت شده است بیهقی درکتاب سنن الکبری برقم 2927 مفصلاًوحمیدی هم مفصلا واحمد برقم 7823و9934 مفصلا با ذکرخداج ثلاثاً غیرتمام در7823دومرتبه در7400 و10324 مثل 2744عبدالرزاق مختصرباذکرتکرارخداج ثلاثاً غیرتمام وابن خزیمه برقم 489و502 روایت شده ودارقطنی درسنن خود ص312 ح35 باذکریک مرتبه فهی خداج غیرتمام ومفصل تاختم روایت کرده  است همه طرق حدیث شریف راباذکرمخرجین حسب توان مستوفی تحریر نمودم .

نتیجه: ازحدیث *لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب *و*لا صلاة لمن لم یقرء بام القرآن *و*من صلی صلاة لم یقرء فیها بفاتحة الکتاب فهی خداج فهی خداج فهی خداج غیرتمام * با فرق تکرارخداج که احادیث صحیح اند، مذاهب ثلاثه فرضیت ورکنیت قرائت فاتحه رادر همه رکعات فرض ،سنت ونفل ثابت می کنند.

 ازفتوی سیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” واجتهاد شان درموردحدیث که  خداج درآن مفصل آمده؛ وجود قرائت فاتحه خلف امام  ثابت می شود که این مسأله بین مذاهب ثلاثه اختلافی است.

امام شافعی (رح) برفرضیت آن خلف امام درهمه نمازها جهروخفیه فتوی دادند.امام مالک وامام احمد(رح) درجهرقرائت را مکروه دانسته ودرخفیه به استحباب قرائت فاتحه خلف الامام معترف ومفتی اند.

 

باقی ادله امام شافعی (رح) درمسأله قرائت خلف الامام درهمه نمازها

 

-عن محمودالربیع عن عبادةالصامت قال کنا خلف رسول الله صلی الله علیه وسلم فی صلاة الفجر فقرأ رسول الله صلی الله علیه وسلم فثقلت علیه القراءة فلما فرغ قال لعلکم تقرءون خلف امامکم ؟ قلنا نعم هذاً  یا رسول الله قال لا تفعلوا الا بفاتحة الکتاب فانه لا صلاة لمن لم یقرء بها. د 823 وابن ابی شیبه ص 410ح 9و23 دارقطنی ج1 ص 319 ح 6.

عن عبادة بن الصامت قال صلی بنا رسول الله صلی الله علیه وسلم بعد صلوات التی یجهر فیها بالقراءة فقال لا یقرءن احدکم اذا جهرت بالقراءة الا بام القرآن.س916.

عن عبادة الصامت ........ فقال هل تقرءون اذا جهرت بالقراءة ؟ فقال بعضنا انا نصنع ذلک قال فلا وانا اقول مالی ینازعنی القرآن فلا تقرءو بشیءٍ من القرآن اذا جهرت الا بام القرآن.د 824 ،دارقطنی ج1 ص 318 ح 5.

   عن مکحول کان یقرء بفاتحة الکتاب فیما یجهرفیه الامام وفیما لا یجهر.مصنف عبدالرزاق رقم 2769.

عن ابن عباس قال لابد ان یقرء بفاتحة الکتاب خلف الامام جهر اولم یجهر.مصنف عبد الرزاق 2773وابن ابی شیبه ص410 ح 8.

عن یزید بن شریک انه قال لعمراقرءخلف الامام ؟قال نعم قلت وان قرأت یاامیر المؤمنین قال وان قرأت. مصنف عبد الرزاق 2776وابن ابی شیبه  ص409 ج1 ح 1 ودردارقطنی درین حدیث آمده *وان جهرت وقال وان جهرت ص317 ح2و3 ودرسنن الکبری برقم 2929 مثل دارقطنی آمده است وجواب این حدیث بعداً می آید.

درسنن الکبری درمورد قراءت خلف الامام درنمازجهریه برقم های 2921 ،2922 الی 2926 احادیث را که ایشان صحیح واسناد جید معرفی کردند روایت کرده است .

نتیجه: ازاحادیث وآثار فوق عبدالرزاق ،ابن ابی شیبه، ابو داود ،نسائی دارقطنی وبیهقی که قرائت فاتحه وام القرآن به آنها درنماز جهریه خلف امام   صراحت دارد، دلیل امام شافعی (رح)می باشد.

این بود تاجاییکه توانستم درین مورد احادیث شریف را اخذ وبنویسم.

 دلیل امام شافعی (رح) درمورد قرائت سوره بعد ازفاتحه واستحباب آن

امام شافعی قرائت سوره رابعدازفاتحه درنمازسریه خلف امام مستحب می گویند ودرنمازجهریه قرائت سوره راخلف الامام مکروه میدانند. فقه الاسلامی ج2 ص927وبدایه المجتهد ص127.

عن علی انه کان یأمراویحب ان یقرء فی الظهر والعصر فی الرکعتین الاولیین بفاتحه الکتاب وسورة فی الاخریین بفاتحه الکتاب خلف الامام. هذااسناد صحیح عن شعبه دارقطنی برقم 22ص322ودرشماره 21و23 دارقطنی هم عبارت فوق آمده باکمی فرق درص 23خلف الامام بفاتحه الکتاب وسوره دارقطنی این شماره رااسناد صحیح خوانده است هر3 اثرازسیدنا علی روایت شده است.

عن جابربن عبدالله قال کنا نقرء فی الظهروالعصرخلف الامام فی الرکعتین الاولیین بفاتحه الکتاب وسورة وفی الاخریین بفاتحه الکتاب. ابن ماجه 843 سنن الکبری بیهقی رقم 2944 ونیزبیهقی درسنن خود برقم 2932 ازسیدنا علی “رضی الله تعالی عنه” بمثل حدیث رقم22دارقطنی روایت کرده است.

عن عمربن ابی سحیم قال کان عبدالله بن مغفل المزنی صاحب رسول الله صلی الله علیه وسلم یعلمنا ان نقرء خلف الامام فی الظهروالعصرفی الرکعتین الاولیین بفاتحه الکتاب وسورة وفی الاخریین بفاتحه الکتاب.تابعه سعید ابن عامرعن شعبه ومنهم عائشة الصدیقه بنت الصدیق“رضی الله تعالی عنها وعن ابیها”بیهقی فی سننه الکبری2949ودر2951 ازابی هریره وعائشه”رضی الله تعالی عنهما”ودر2956 ازشعبی تابعی معروف مثل2949 روایت نموده است.

 ودرابن ابی شیبه درج 1-ص408و410 حدیث 15 حدیث سیدنا عائشه “رضی الله تعالی عنها” را و برقم 16 بمثل 2951 سنن بیهقی آمده است ودررقم 4و5 ص409 ازسیدنا ابن مسعود “رضی الله تعالی عنه” وازسیدنا علی  “رضی الله تعالی عنه”و برقم 6 فی کل رکعة بام الکتاب وسوره،البته فی الظهر والعصردراول این رقم است وازقرائت فاتحه دردورکعت اخیر ظهروعصر دراینجا چیزی نیامده است ودررقم 5ص407ورقم دهم آن بمثل 2949بیهقی است واما دررقم 19 ابن ابی شیبه ص411 ازحکم قال اقرء خلف الامام فیما لم یجهرفی الاولیین بفاتحه الکتاب وسورة وفی الاخریین بفاتحه الکتاب روایت شده است.

 نتیجه: این اثرها جمعاً مستدل امام شافعی (رح) درمورد قرائت فاتحه وسوره خلف الامام درنمازهای خفیه می شود.

 با اینکه همه روایات فوق موقوف است جواب های دیگرهم دارد که درفصل قرائت مذهب احناف انشأ لله می نویسیم.

 

ادله امام مالک وامام احمد بن حنبل (رح) درمورد قرائت  فاتحه خلف الامام درنماز سریه

دراوایل بحث احکام قرائت درمذاهب ازفقه الاسلامی وادلته وفقه علی المذاهب الاربعه وموسوعة الفقهیه استحباب قرائت فاتحه رادرنمازهای ظهروعصرخلف الامام که مذهب دوامام جلیل فوق است؛ نوشتم واکنون ادله شان

1- قال یحیی عن مالک عن ابن شهاب عن ابن اکیمة اللیثی عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه وسلم انصرف من صلاة جهرفیها بالصلاة فقال هل قرأ معی منکم احد آنفا ؟ فقال رجل نعم انا یا رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: فقال رسول الله صلی الله علیه وسلم انی اقول مالی انازع القرآن،فانتهی الناس عن القراءة مع رسول الله صلی الله علیه وسلم فیما جهرفیه رسول الله صلی الله علیه وسلم بالقراءة حین سمعوا ذالک من رسول الله صلی الله علیه وسلم  .امام مالک (رح) 236، جامع الاصول 3917صحیح،موطای امام محمدص95، ابوداود 826،وقال ابوداود روی حدیث ابی اکیمه هذا معمرویونس واسامة عن الزهری علی معنی مالک وابوداود درحدیث 827 نظن انها الصبح بمعنا ه ودرختم 827قال الزهری فاتعظ المسلمون بذلک فلم یکونوا یقرءون معه فیما یجهربه صلی الله علیه و سلم .امام ابوداودبه احادیث ثلاثه فوق،دلیل من یکره القرائت بفاتحةالکتاب اذا جهرالامام،نظر داده است.

ترمذی درحدیث 312 قال وفی الباب عن ابن مسعود وعمران بن حصین وجابر بن عبدالله وقال .......هذا حدیث حسن صحیح وآنچه ازختم حدیث 827 ابوداود معلوم است جمله فانتهی الناس الی آخره از کلام زهری است ترمذی درختم حدیث 312خود میگوید ولیس فی هذا الحدیث ما یدخل علی من رأی القراءة خلف الامام لان ابا هریره هوالذی روی عن النبی هذا الحدیث.

ترمذی نیزجمله فانتهی الناس را ازجمله حدیث ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” نمیداند ونیزحدیث من صلی صلاة لم یقرء فیها بام القرآن فهی خداج رااستدلال بمنع قرائت مقتدی درجهرامام دانسته ومیگوید اختاراکثراصحاب الحدیث ان لایقرء الرجل اذا جهرالامام با لقراءة الخ ترمذی درادامه حدیث 312 خود نسائی 915 بتمام آن. واما ابن ماجه برقم 848 تا مالی انا زع القرآن بدون«فانتهی الناس»روایت نموده است.

 

واما مصنف عبد الرزاق (رح)

2784-عبدالرزاق عن معمر عن الزهری :قال اذا جهرالامام فلا تقرء شیأ.ً

2785-عبد الرزاق عن معمرعن قتادة مثله.

2795-عبدالرزاق عن معمرعن الزهری قال سمعت ابن اکیمه یحدث عن ابی هریره .الحدیث ،که درشماره 826 ابی داود و312 ترمذی و236 مؤطای امام مالک تحریریافت،یعنی کاملاً  روایت شده با جمله فانتهی الناس .........

2796-عبدالرزاق عن ابن جریج قال اخبرنی ابن شهاب قال سمعت ابن اکیمة ........الی قوله مالی انازع القرآن .یعنی بمثل حدیث 848 ابن ماجه.

2811-عبدالرزاق عن معمروابن جریج عن الزهری عن سالم بن عبدالله قال یکفیک قراءة الامام فیما یجهرفی الصلاة قال ابن جریج وحدثنی ابن شهاب عن سالم ان ابن عمر کان یقول : ینصت للامام فیما یجهرفی الصلاة ولا یقرء معه .

واما بیهقی درسنن آن

عن عائشة وابی هریرة “رضی الله تعالی عنه” انهما کانا یأمران بالقراءة وراءالامام اذا لم یجهر.2950 ج2 ص244 .

عن مجاهد قال :سمعت عبد الله بن عمرو یقرء فی الظهر والعصر خلف الامام 2942.وبا کمی فرق برقم 2941 وقال هذا اسناده صحیح .بیهقی درسنن خود نیز حدیث مالی انازع القرآن. را ازشماره 2892 تا 2895 چهار حدیث روایت نموده است ودرصفحه 226 گفته ابن اکیمه مجهول است.

واما شرح معانی الآثار:

یونس قد حدثنا قال انا ابن وهب ان مالکاً حدثه عن ابن شهاب عن ابن اکیمةاللیثی عن ابی هریرة “رضی الله تعالی عنه” ان رسول الله صلی الله علیه وسلم انصرف من صلاة جهر فیها بالقراءة فقال هل قرأ احد منکم معی آنفاً ؟فقال رجل نعم یا رسول الله صلی الله علیه وسلم فقال رسول الله صلی الله علیه وسلم انی اقول مالی انازع القرآن .قال فانتهی الناس عن القراءة مع رسول الله صلی الله علیه وسلم فیما جهربه رسول الله صلی الله علیه وسلم بالقراءة من الصلوات حین سمعوا ذلک منه.

حدثنا حسین بن نصر قال حدثنا الفریابی عن الاوزاعی قال حدثنی الزهری عن سعید عن ابی هریرة “رضی الله تعالی عنه” عن النبی صلی الله تعالی علیه وعلی آله وسلم نحوه غیرانه قال فاتعظ المسلمون بذلک فلم یکونوا یقرءون .شرح معانی الآثارباب 45 واما درنخب الافکارشرح شرح معانی الآثاربه ج2 ص547 آمده است.

وامام مالک (رح) بحدیث ابو هریره “رضی الله تعالی عنه”  من صلی صلاةً لم یقرء فیها بام القرآن فهی خداج فهی خداج فهی خداج غیر تمام که مفصلا گذشت بشماره 229 خود نیزاستدلال به قرائت خلف الامام فیما لا یجهرفیه بالقراءة نمودند.

ونیزبرقم 230 وحدثنی عن مالک عن هشام بن عروة عن ابیه انه کان یقرأ خلف الامام فیمالا یجهر فیه الامام بالقراءة.

وبشماره 231 خود حدثنی عن مالک عن یحیی بن سعید وعن ربیعةبن ابی عبد الرحمن ان القاسم بن محمد کان یقرء خلف الامام فیما لا یجهرفیه الامام بالقراءة.

و بشماره 232خود.......ان نافع بن جبیربن مطعم کان یقرأ خلف الامام فیما لا یجهرفیه بالقراءة.

وبشماره 233 قال مالک وذلک احب ما سمعت الیَّ فی ذلک ودر رقم 235 می نویسد قال یحیی سمعت مالکاً یقول :الامر عندنا ان یقرء الرجل وراء الامام فیما لایجهر فیه الامام بالقراءة ویترک القراءة فیما یجهرفیه الامام بالقراءة .

 

 

واما احمد بن حنبل(رح)

فقال معنی قول النبی صلی الله علیه وسلم «لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحةالکتاب » اذا کان وحده واحتج بحدیث جابر بن عبد الله حیث قال من صلی رکعة لم یقرء فیها بام القرآن فلم یصل الا ان یکون وراء الامام ، قال احمد (رح) فهذا رجل من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم تأول قول النبی صلی الله علیه وسلم لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب ان هذا اذا کان وحده واختار احمد مع هذا القراءة خلف الامام وان لا یترک الرجل فاتحة الکتاب وان کان خلف الامام .ترمذی 112 تحت حدیث 312.

 مذهب شان قبلاًاز کتب مشخص شد که درنمازسریه است.واگرنیت امام ترمذی(رح) نمازجهرراهم شامل باشد نسبت خطای نقل درینمورد که به ایشان داده شده صادق می آید.وحدیث الا ان یکون وراء الامام را با تمام مخرجین وموقف آن انشاءالله العزیزبعداً می نویسم.

واما روایات مجمع الزواید

2639-عن عبدالله بن بجینة وکان من اصحاب النبی صلی الله علیه وسلم ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال هل قرأ منکم معی آنفاً ؟ قالوا نعم قال انی اقول مالی انازع القرآن فانتهی الناس عن القراءة معه حین قال ذلک .رواه احمد والطبرانی فی الکبیروالاوسط ورجال احمد رجال صحیح ودررقم 2641 بمثل حدیث فوق وقال رواه البزار بتمامه واحمد والطبرانی فی الکبیروالاوسط باختصارورجاله رجال الصحیح.

 

اعتراض بیهقی برجمله «فانتهی الناس»

بیهقی درسنن خود بعد ازروایت احادیث «انی اقول مالی انازع القرآن فانتهی الناس عن القراءة حین قال ذلک »دو اعتراض دارد.

1-درصحت این حدیث اعتراض است،زیرا ابن اکیمه اللیثی بدلایل ذیل شخص مجهول است:

الف – ابن اکیمه غیراین دیگرحدیث ندارد.

ب- غیرزهری (رح) دیگرشخصی ازابن اکیمه حدیث روایت نکرده است.

 ج- زهری (رح) همینقدرازابن اکیمه شنا خت دارد که دیده ازسعید بن مسیب (رح) سید التابعین روایت داردوحمیدی نیز گفته است که ابن اکیمه مجهول است.

ونیزاین روایت ابن اکیمه ازسیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” که مجوزوسند قرائت خلف الامام درنماز سریه بوده وازقرائت درنمازجهریه مانع است با حدیث دیگری که ازسیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” «فهی خداج »و«انی اکون وراء الامام ..........اقرأ بها فی نفسک »آمده است، مخالف است،وازیک شخص دو روایت بدو قسم دلیل عدم صحت دومی که «انازع القرآن» می باشد، بوده ومنازعه صریح می باشد.

2- فانتهی الناس ازجمله قول زهری (رح) است وجزء حدیث نیست.

جوابها ازاعتراض اول بیهقی

ج-1- این حدیث بدون ابن اکیمه هم روایت شده است که احادیث ذیل بیانگرآنست.

1-امام طحاوی: حدثنی الزهری عن سعید عن ابی هریرة .الحدیث.

2-روایت 2894 سنن بیهقی: حدثنا الزهری عن سعید بن المسیب انه سمع ابا هریرة .الحدیث.

 3-نیزدررقم 2895 سنن بیهقی : حدثنا ابن اخی الزهری عن عمه قال: اخبرنی عبد الله بن هرمز عن عبد الله بن بجینة وکان من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم.

4-دررقم 2639 مجمع الزوائد  از احمد وطبرانی بروایت عبد الله بن بجینه روایت نموده است که جمعاً بدون ابن اکیمه اللیثی است.

5-بزار:حدثنی محمد بن مسلم الزهری حدثنی سعید بن المسیب عن ابی هریرة.الحدیث.

ج 2-تقریب التهذیب چنین می نویسد : ابن اکیمه عماره (بضم اوله والتخفیف ) ابن اکیمه اللیثی ابو الولید المدنی وقیل اسمه عماراوعامریأتی غیرمسمی ثقه عن الثالثه روی عنه البخاری فی جزء القراءة والاربعه یعنی ابوداود ،ترمذی ،نسائی وابن ماجه.

طبقه ثالثه کسانی اند که به مثل ثقه ومتقن متصف می شوند وایشان ازطبقه وسطی تابعین مثل حسن بصری (رح) ابن سیرین (رح) میباشند.تقریب ص709 رقم 4853.

ج 3- نخب الافکارشرح شرح معانی الآثاروابن ترکمانی درپاورقی سنن بیهقی ازاعتراض مذکورچنین جواب می دهند.

اخرج حدیثه ابن حبان فی صحیحه وحسنه الترمذی وقال اسمه عماره ویقال عمرو،وقیل اسمه عامروقیل یزید وقیل عباد وکنیته ابوالولید الحجازی وقال ابن حبان فی صحیحه اسمه عمرو،وهو واخیه عمر ثقتان وقال یحیی ابن معین روی عنه محمد بن عمرو،وغیره وحسبک بروایة ابن شهاب عنه ،وابوداود لما اخرج حدیثه لم یتعرض له بشی ء وذلک دلیل علی حسنه عنده کما عرف.

وفی الکمال لعبد الغنی روی عن ابن اکیمه مالک ومحمد بن عمرو،وقال ابن ابی حاتم عن ابیه انی سألت ابی عنه فقال صحیح الحدیث حدیثه مقبول.

وفی التمهید کان یحدث فی مجلس سعید ابن المسیب وهو یصغی الی حدیثه وبحدیثه ابن شهاب وذلک دلیل علی جلالته عندهم وثقته وهذا کله ینفی الجهالة.نخب الافکار ج2ص495،سنن الکبری ج2ص277.

ج4-اعتراض بیهقی برزهری (رح)مبتنی براینکه:زهری همین مقدارازابن اکیمه شناخت داردکه دیده ازسعید بن مسیب روایت میکندوبس. محض روایت  ابن اکیمه  ازسعید بن مسیب (رح) دلیل ثقه بودنش شده نمیتواد.این اعتراض بیهقی برزهری (رح) جسارت است زیراایشان  اولین شخصیت کاتب حدیث وازرجال جماعه وباقی  ائمه  حدیث  می باشند،حاشا ازبزرگان بدون معرفت روایت نمودن. لذااین نسبت ، توهین مردود است.

نتیجه جواب اعتراض اول

چند جواب درمورددفع مجهولیت از ابن اکیمه داده شد.

-1این حدیث ازطرق دیگرهم آمده که ابن اکیمه درسند آن نمی باشد .

2- دردفع جهالت ازابن اکیمه تأیید شافعی کبیرابن حجرعسقلانی،ابن ترکمانی،  بدرالدین عینی و ابن عبدالبرراقبلا خواندید.

3- ثقه بودن ابن اکیمه را از ابن معین ،ترمذی، ابن حبان ،ابن ابی حاتم وابن عبدالبردیدید.وترمذی گفت: هذا حدیث حسن صحیح. بناءًاین حدیث صحیح است و رد بیهقی مردود می باشد.

جواب اعتراض دوم

جواب درمورد اینکه «فانتهی الناس »ازحدیث سیدنا ابو هریرة”رضی الله تعالی عنه”است و ازقول زهری (رح) نمیباشد.

 امام بخاری ،ذهلی ،ابن فارس،ابوداود،ابن حبان،خطابی وبیهقی علیهم الرحمة گویند«فانتهی الناس »حدیث نیست وازکلام زهری (رح) است.

جواب:امام مالک (رح) درمؤطای شان رقم 236،امام محمد  از امام مالک (رح) در مؤطای خودص95 ونسائی از طریق قتیبه از مالک رقم915  ونیزهیثمی برقم آتی :عن عبدالله بن بجینة وکان من اصحاب رسول الله صلی الله علیه و سلم ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال هل قرء احد منکم آنفاً ؟ قالوا نعم .قال انی اقول مالی انازع القرآن ،فانتهی الناس عن القراءة معه حین قال ذلک .رواه احمد والطبرانی فی الکبیروالاوسط ورجال احمد رجال الصحیح مجمع الزوائد برقم 2639 ص283 ج2که قبلا تحریر یافت.

 در5- کتاب لفظ قال قبل از «فانتهی الناس» نیست که به وضاحت می رساند که جمله اخیرقول سیدنا ابو هریره “رضی الله تعالی عنه” است نه قول زهری (رح) .ودرروایت ابوداود ،ترمذی وابن ماجه که به لفظ «قال فانتهی الناس »آمده است احتمال دارد که قال ،گفته سیدنا ابو هریره “رضی الله تعالی عنه” باشد واحتمال دارد که قول زهری (رح) باشد و بدون شک عمل به احتمال نمی شود درحالیکه روایات امام محمدونسائی ازامام مالک واحمدوطبرانی که رجال احمد رجال الصحیح  معرفی شد این احتمال رارفع نموده و فانتهی الناس راقول صحابی مشخص ساخته و متیقن می کند وتیقن براحتمال بهمه حال قاضی وفیصله کننده است.بذل المجهود شرح ابی داود ج5ص63.

 بذل المجهول درصفحه 65 نیز می نویسد : که ابن سرح درحدیث خود صراحت داده که جمله فانتهی الناس قول ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” است نه قول زهری (رح) .

بناءً قول بیهقی وسایربزرگان (علیهم الرحمة) کمال جواب داده شد که این قول صحابی جلیل “رضی الله تعالی عنه”است نه قول تابعی عزیز (رح).

جواب تعارض بین حدیثین امام ابوهریره رضی الله تعالی عنه

وجواب اینکه احادیث ابوهریره “رضی الله تعالی عنه”درینمورد معارض است.

زیرابیهقی وترمذی گویند:ازیک جهت ابی هریره“رضی الله تعالی عنه”میگویند: «اقرء فی نفسک » وازجهت دیگر روایت فانتهی الناس فانتهی  دارند که ظاهراً معارض است لذا قول اخیرحدیث نیست بلکه گفته زهری (رح) است.

ونیزدرپاورقی سنن الکبری بیهقی جلد دوم صفحه 227 به ارتباط حدیث 2893 که ازابن اکیمه ازسعید ابن المسیب ازسیدنا ابوهریره روایت نموده  گفته حدیث ضعیف است چون این روایت خلاف رأی شان«اقرأفی نفسک»می باشد.

جواب درینمورد :ابن ترکمانی گفت : مذهب شافعی ومحدثین (رح) این است زمانیکه راوی حدیثی را روایت نمود وبعداً به خلاف آن رأی داد اعتباربه روایت اوست نه به رأی او ورأی مخالف حدیث را جرح نمی کند پس چگونه فتوی سیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” دلیل برضعف حدیث مرفوع خودشان می باشد.

بنأحنفی گوید:ازسیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه”احادیث مرفوع وصحیح متعدد دیگرهم بمخالف این رأی شان روایت شده ازجمله حدیث «فاذا قرء فانصتوا» و«اذا أمن الإمام فامنوا»که ازادله عدم قرئت خلف امام است و رأی سیدنا ابو هریره”رضی الله تعالی عنه” دو حدیث فوق شان را جرح نکرده بلکه به صحت شان عموم محدثین اذعان دارند.

 طرق ومخرجین دو حدیث فوق درآینده انشاء الله تعالی مفصلاً می آید.

وجناب امام ماتریدی امام اهل السنه والجماعه درتفسیرتأویلات اهل السنه ج5ص128خود چه جواب بس عالی ومبارک راد رینمورد میگویند:

 بلی همه علمادرحالت جهر قرائت ؛مقتدی رااز قرائت منع میکنندو آنانیکه دستورقرائت خلف الامام را دادند میگویند که وقتی امام ازقرائت فارغ شد ،امام دقایقی  راتوقف کند تا مقتدی فاتحه را بخواند.کجای این دستور موافق«اقرأفی نفسک»میباشد

زیرا وقت قرائت امام، مقتدی قرائت نکرده بلکه بعدا تلاوت دارد بنأ باجتهاد سیدنا ابو هریره رضی الله تعالی عنه محل استدلال نداشته بلکه دراستدلال خطا کردند.

 

 ادله حضرت امام ابوحنیفه،امام سفیان ثوری،امام ابویوسف،امام محمد،عبد الله بن وهب،اشهب المالکی و روایت دیگرازامام احمد علیهم الرحمة

ایشان می گویند : که مقتدی خلف الامام درهیچ نمازی قرائت فاتحه وغیرآن راندارد نخب الافکارج2 ص543.

دراستدلال اول می نویسم که چرا قرائت فاتحه راامام ائمة الفقهأ ومن وافقه فرض نمی دانند.

وبعد چراقرائت سوره فاتحه وضم سوره ویا 3آیه قصارویا یک آیه طویل واجب است وقرائت فاتحه دردو رکعت اخیرفرض،مستحب است وبعداً دلایل ترک قرائت خلف الامام را که  قرارآتی است:1-آیه استماع وانصات2-حدیث که درآن خداج تکرار شده است. 3-احادیث الا ان یکون وراء الامام 4- احادیث که درآن «انصتوا» آمده است 5-احادیث که درآن «خالجنیها »آمده است 6- احادیث«قراءة الامام له قراءة»7- احادیث الاقد کفاهم 8-احادیث «الامام ضامن » 9 - احادیث استماع 10-احادیث منع قرائت خلف الامام 11-احادیث آمین 12-احادیث خلطم علی القرآن13- احادیث ادراک رکوع وغیره وجوابهای ازدلایل ائمه دیگر (رح)را انشاء الله العزیزالحکیم می نویسم.

اول دلیل فرضیت مطلق قرائت

 ائمه که به فرضیت فاتحه قائل نبوده بلکه مطلق قرائت راکه قبلا مفصل بیان شد فرض میدانند؛اینست که درسوره مبارکه مزمل آیه بیستم می خوانیم « فاقرءوا ما تیسرمن القرءآن» و«فاقرءوا ما تیسرمنه » ما تیسردرین سوره مبارکه دو بارتکرار شده است که صراحت بفرضیت تلاوة وقرائت ازقرآنکریم دارد،نه قرائت فاتحه. واحادیث مستدل عزیزان خبر واحداست وتخصیص فاتحه به خبرواحد،نص مذکور قرآنکریم را مقید ساخته واین تقیید  به خبرواحد  یک نوع نسخ بوده که جواز نداردوجوابهای متعدد دیگر.

ودراستدلال وجواب ازمذاهب احترام را مراعات نموده اصلاً رأی فاسد وغیره را برای شان نسبت نمی دهم وامید است دیگران هم براحناف رأی فاسد نگویند.

 

جوابها درمورد عدم فرضیت فاتحه ووجوب ضم سوره

1- احادیث متعدد آمده است که موافق آیه کریمه است.

2- احـادیث بسیارآمده است که فاتحه درآن قید نیست.

3- احادیث بیشمارآمده است که بدون فاتحه وسوره یا فصاعداً یا فما زاد ویا ما تیسر،نمازصحیح نیست.

هیچ یک ازائمه بوجوب ما زاد فاتحه قائل نیستند درحالیکه احادیث ما زاد؛ حسن وهم صحیح بوده وطرق مختلف دارد.

که درمجموع موافق آیه کریمه بوده ومعارضه صریح با «لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب » دارد.

 

1-احادیث که موافق آیه کریمه است احادیث «ما

تیسر معک من القرآن » میباشد

 

عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم دخل المسجد فدخل رجل فصلی فسلم علی النبی صلی الله علیه و سلم فرد وقال ارجع فصل فانک لم تصل فرجع یصلی کما صلی ثم جاءفسلم علی النبی صلی الله علیه و سلم فقال ارجع فصل فانک لم تصل ثلاثاً فقال والذی بعثک بالحق ما احسن غیره فعلمنی ؟ فقال اذا قمت الی الصلاة فکبرثم اقرأ ما تیسرمعک من القرآن.الحدیث.بخاری757، 6667،6251،793،مسلم 771و397،ابو داود 856،ترمذی 303،نسائی880،ابن ماجه 1060 باب اتمام الصلاة،احمد 9633،ابن خزیمه461و
590 ،ابویعلی 6591وبیهقی فی سنن الکبری 2472.

امام بخاری درحدیث793 باب امر النبی صلی الله علیه و سلم للذی لا یتم رکوعه بالاعاده ودر757 به فرضیت فاتحه استدلال کردند.

ابوداود درباب صلاة من لا یقیم صلبه فی الرکوع والسجود غیرشماره 856 فوق را در شماره 857 ویقرأ بما تیسرمن القرآن ودررقم 858 ثم یقرأ من القرآن ما اذن له فیه وتیسرو در 860 ثم اقرأ ما تیسرعلیک من القرآن روایت کرده است.

این روایات که صحیح وموافق کتاب الله العزیز است درهیچ کدام نامی ازسوره فاتحه مبارکه نیست ومعارض به مستدلات امام شافعی (رح) ومن وافقه است واحادیث فوق موافق نص فآقرءوا ما تیسرمن القرءآن بوده وصریحاً به  لاصلاة لمن لم یقرء بام القرآن وفاتحة الکتاب معارض است،ودلیل دیگری برای احناف ومن وافقهم درمورد عدم فرضیت سوره فاتحه می باشد زیرا این احادیث جهت بیان وتعلیم فرایض و واجبات نمازبرای اعرابی بوده ودر صورتیکه فاتحه فرض میبود ومبارک صلی الله علیه وسلم  درحال بیان احکام قرار داشتند حتماً نام فاتحه را صریحاً می گرفتند نه اینکه بما تیسر رهنمائی میکردند ازعدم نام گرفتن فاتحه عدم فرضیت آن ثابت میشود واز بیان ماتیسر فرضیت ماتیسر بطور واضح ثابت می گردد.

واگر عجزقاری ادعا شود که سوره حمدرا حفظ نداشته ویا نمی دانسته می بینم برای عاجزهم فان کان معک قرآن فاقرء به والا فاحمده* در961 ابوداود و 302* ترمذی روایت شده ونیامده اگر فاتحه را نمی دانی حمد وتسبیح بگوی موضوع روشن است.

نتیجه: ازاین احادیث صحیح فاقرء ما تیسر،اصل قرائت ولویک آیه باشد ثابت می شودوعدم فرضیت فاتحه رانیز ثابت می کند وابن ابی شیبه روایت نموده قاری *مدهامتان*خواند ورکوع نمود.وما تیسراقلاً یک آیه را شامل است که ازفاتحه ویا غیرآن باشد.

 

2-احادیث«لا صلاة الا بقراءة »

عن ابی هریرةِ “رضی الله تعالی عنه” ان  رسول الله صلی الله علیه و سلم قال لا صلاة الا بقراءة.مسلم 396و768.

عن ابی هریرة قال کان رسول الله صلی الله علیه و سلم ..............فسمعته یقول لا صلاة الا بقراءة. احمد 8062. ودرشماره 9709 غیرسند 8062 عن وکیع حدثنا ابن ابی لیلی عن عطاء عن ابی هریرة “رضی الله تعالی عنه”...........وسمعته یقول لاصلاة الا بقراءة. هردو درمسند ابی هریره “رضی الله تعالی عنه” درجلد سوم است.سند حدیث رقم 8062 بعد از ابن ابی لیلی سفیان وعبد الرزاق اند که احمد (رح) ازعبد الرزاق (رح) گرفتند.

عن عطاء ابن ابی رباح عن ابی هریرة “رضی الله تعالی عنه” نادی منادی رسول الله صلی الله علیه و سلم بالمدینة ،لا صلاة الا بقراءة، اقلها آیة طویلة اوثلاث آیات قصار ولو بفاتحة الکتاب.قال علی القاری فی شرح الحدیث ای فی ضمنها.مسند امام ابو حنیفه (رح) ص 140.حدیث امام ابوحنیفه ازدوطریق مرفوع بوده وعطاء تابعی فقیه مکی ازرجال ائمه سته است.

عبدالرزاق عن ابن جریج عن عطاء قال: سمعت اباهریرة یقول .........فسمعته یقول لا صلاة الا بقراءة.مصنف عبد الرزاق ج2 رقم 2743و2746.

ودر رقم  2753 عبدالرزاق حدثنا زیاد بن عیاض الاشعری قال صلی بنا عمربن الخطاب العشاء ..............وانه لا صلاة الا بقراءة.ودر کنزالعمال مثل رقم 2746 مصنف عبد الرزاق ودر2630 عبدالرزاق عن معمرقال اخبرنی من سأل الحسن عن رجل قرأ فی صلاته بقرآن ولم یقرء بام القرآن اوقال بفاتحة الکتاب، قال لا یعید قد قرء قرءآنا.

عن رفاعة بن رافع ان رسول الله صلی الله علیه و سلم ........... فان کان معک قرآن فاقرء به والا فاحمده .ابوداود 861،ترمذی 302 وقال حسن.

قال حدثنی ابوهریرة قال قال لی رسول الله صلی الله علیه و سلم اخرج فناد فی المدینة انه لا صلاة الا بقرآن ولو بفاتحة الکتاب فما زاد. ابوداود819.

عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال لا صلاة الا بقراءة.سنن الکبری بیهقی 3061 ج2.

عن رفاعة بن رافع وکان رفاعه ومالک ،ابنی رافع اخوین من اهل بدر.... فقال له النبی صلی الله علیه و سلم ......ویقرءمن القرآن ما اذن الله عزوجل له فیه. دارمی  1329.

حدثنا ابن علیة عن خالد عن عبدالله بن الحارث قال جلست الی رهط من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم من الانصار فذکروا الصلاة وقالوا لاصلاة الا بقراءة ولو بام الکتاب قال خالد فقلت لعبد الله بن الحارث هل سمی احد منهم ؟ قال نعم خوات بن جبیر.مصنف ابن ابی شیبه ج2 باب 134 ص396 حدیث 8.

حدثنا وکیع عن جریربن حازم عن الولید بن یحیی عن جابر بن زید انه قرأ *مدهامتان* ثم رکع.مصنف ابن ابی شیبه ج1 باب 134ص 396 حدیث 14.

طرق مختلف دیگر : درکتاب الصلاة ابن حسین احمد بن محمد الخفاف :لاصلاة الابقرآن ولو بفاتحه الکتاب فما زاد وفی الصلاة للفریابی :انادی فی المدینة ان لاصلاة الابقراءة اوبفاتحه الکتاب فما زاد وفی الاوسط: فی کل صلاَة قراءة ولو بفاتحه الکتاب.بذل المجهود شرح ابی داود ج5ص55 وروی البخاری فی جزئه عن ابی العالیه: سأله ابن عمر بمکه اقرأ فی الصلاة قال انی لاستحیی من رب هذه البنیه ان اصلی صلاة لااقرء فیها ولوبام القرآن. اسناده حسن . کذا فی التعلیق الحسن. اعلاء السنن چاپ مخرج ص736 ودرچاپ اول ص243.

درحدیث 819 ابو داودکه جعفربن میمون درسند اوست،نسائی وامام احمد (رح) آنرالیس بقوی فی الحدیث خواندند واما درمیزان الاعتدال آنراجمعی که توثیق نمودند آمده است: قال ابن معین مرة صالح الحدیث ودارقطنی یعتبربه وابن عدی لم اراحادیثه منکرة وفی التهذیب التهذیب قال ابوحاتم صالح وتأییدات مذکورحاکم هومن ثقات البصریین وذکره ابن حبان وابن شاهین فی الثقات.بذل المجهود ج 5 ص35.

نتیجه:این احادیث شریف راکه ،عبدالرزاق،احمد ،دارمی ،ابن ابی شیبه مسلم    ابوداود ،طبرانی ،بخاری درجزء قرائت شان وبیهقی (علیهم الرحمه والرضوان)روایت نمودندو خوانده باشید، درهمه شان صریح قرائت آمده نه فاتحه حتی درابن ابی شیبه ازجمعی ازحضرات صحابه راروایت کرده است که  مجموعاًً در فرضیت مطلق قرائت وعدم فرضیت فاتحه نص می باشند. وح819 ابوداود که درمسندامام ابوحنیفه ومصنف ابن ابی شیبه وجزءقرائت امام بخاری وطبرانی ودیگران بصراحت «ولوبفاتحه الکتاب،ولوبام القرآن» آمده و موقف آن بیان شد  بیشتربعدم فرضیت فاتحه صراحت داشته وازادله ماحنفیه می باشد.

 

3-طرق دیگرحدیث *لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب*

حدیث شریف *لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب* که بچندین طریق آمده است استدلال جمهوررا نسبت به فرضیت فاتحه نفی نموده  و مستدل ما احناف بروجوب فاتحه وضم سوره می باشد ، قرارآتی است:

 ما احناف می گوییم که مازاد فاتحه واجب است وسایرمذاهب طوریکه قبلاً دیدید بقرائت مازاد نظرندب واستحباب را دارند درحالیکه صحت احادیث فما زاد وما تیسرکه همراه با فاتحه آمده مشخص است.

1-وحدثناه اسحاق بن ابراهیم وعبد بن حمید قالا: اخبرنا عبد الرزاق اخبرنا معمرعن الزهری بهذالاسناد مثله وزاد فصاعداً مثله.یعنی مثل سند 762 مسلم که درآن آمده *لا صلاة لمن لم یقرء بام القرآن*در763 مسلم فصاعداً زیاده آمده است سند 762 ، قبلاًً گذشت که از عبادة بن الصامت بود.

2-عن عبادة بن الصامت یبلغ به النبی صلی الله علیه و سلم لاصلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب فصاعداً قال سفیان : لمن یصلی وحده.ابوداود 822 .واما احمد بن حنبل فقال معنی قول النبی  صلی الله علیه و سلم  لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب اذا کان وحده. ترمذی ص112 درادامه حدیث 312.

 ونسائی حدیث 822،ابو داود را ازعبادة بن الصامت”رضی الله تعالی عنه” برقم 907 روایت کرده است وابن ماجه برقم 839 عن ابی سعید الخدری قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم لا صلاة لمن لم یقرء فی کل رکعة بـ« الحمد لله » وسوره فی فریضه وغیرها ورواه ابن حبان فی صحیحه عن قتادة یعنی حدیث ابن ماجه بواسطه ابوسفیان السعدی که ضعیف خوانده شده وآنرا هیثمی درمجمع الزوائد وابن عبد البردرتلخیص الحبیرج1 ص232 این حدیث را نیزاز لحاظ سندضعیف معرفی کردند.

اما ابن حبان متابع برای ابی سفیان السعدی دارد که درصحیح خود روایت کرده است وآن قتادة (رح) است که ضعف ازین طریق مرفوع بوده بناءً حدیث فوق ضعیف نیست. ونیزترمذی این حدیث رابرقم238روایت وآنراحسن گفته وابن ابی شیبه آنرابه ص397ج1رقم15روایت نموده اند؛لذاضعف این حدیث رد شد وحسن آن ثابت  گردید.

.....ابوهریرة قال لی رسول الله صلی الله علیه و سلم اخرج فناد فی المدینة انه لا صلاة الا بقرآن ولو بفاتحة الکتاب فما زاد.رواه ابوداود 819وبرقم 820 با فرق کمی ازحدیث فوق عن ابی هریرة امرنی رسول الله صلی الله علیه و سلم ان انادی انه لاصلاة الا بقراءة فاتحة الکتاب فما زاد.

بلی اعتراض ضعف نسبت به جعفربن میمون درین کتاب قبلاً تحریرشد واما اینکه درحدیث 819 و820 ابوداود باهم معارض معلوم می شوند چند جواب داریم که مذهب حنفیه راثابت می کند.

1- قراءة که بفاتحه مضاف نشده باتنوین خوانده شود وفاتحه وفما زاد ازقرائت بدل شود موافق 819 می شود که این احتمال عدم اضافت مثل احتمال اضافت موجود است که صراحت عدم اضافت قوی است مثل حدیث 819 ابوداود.بذل المجهود ص36 ج 5.

بلی این تأویل تعصب مذهبی نیست،اعاذنا الله (عزوجل) منه بلکه بیان تعارض صوری را احادیث دیگربیان میدارد که صراحت 819 ابوداود را تأیید میدارندازجمله حدیث 9525 مسند احمد بن حنبل عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم  امره ان یخرج فینادی لا صلاة الا بقراءة ،فاتحة الکتاب فما زاد که در چاپ وتحریربا کامه صراحت آمده است که بحث عدم اضافت بلکه بدلیت فاتحه فما زاد را نص است.

وشماره 16 ص321 دار قطنی عن ابی هریرة امره ان یخرج فینادی فی الناس ان لا صلاة الا بقراءة، فاتحة الکتاب فما زاد نیزازین قرار است وروایات متعدد ابن ابی شیبه نیزبیانگرحدیث 819 ابو داود است درص 397 ج1 حدیث 6 عن ابی سعید فی کل صلاة قراءة قرآن ام الکتاب فما زاد وحدیث 8 عن عبد الله بن الحارث قال جلست الی رهط من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم  من الانصارفذکروا الصلاة وقالوا لا صلاة الا بقراءةٍ ولوبام الکتاب ... .

وحدیث 16 عن جابرقال کنا نتحدث انه لا صلاة الا بقراءةٍ،فاتحة الکتاب فما زاد.

الحاصل:  احادیث این بحث درحالیکه عدم فرضیت فاتحه را ثابت می کند ازطرق حدیث فاتحه وما زاد می باشند.

 

باقی طرق فاتحه،فصاعداً،ما زاد وغیره.

 

عن عبادة بن الصامت قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم لا صلاة لمن لم یقرء بام القرآن فصاعداً.احمد 23129،عبد الرزاق فی مصنفه 2623.

عن ابی سعید قال امرنا ان نقرأ بفاتحة الکتاب وما تیسر.ابوداود 818.،تلخیص الحبیرج1 ص232، والبانی درکتاب صفة صلواه النبی خود اسناد ابوداود را صحیح معرفی کرده اند.

 سنن الکبری برقم 2459 روایت کرده است. ورواه ابو یعلی وابن حبان باسناد صحیح .بذل المجهود ج5 ص59.

عن ابی العالیه سمعت ابن عمریقول انی لاستحیی من رب هذه البنیه ان اصلی صلاة لا أقرأ فیها بام القرآن وشی ء معها.عبد الرزاق 2626 .وابن ابی شیبه این اثر را درج 1-رقم 13 ص397 بعد از اصلی صلاةً... لا اقرء فی کل رکعة بفاتحة الکتاب وما تیسر روایت نموده است.

عن ابی سعید قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم مفتاح الصلاة الطهور...........ولا صلاة لمن لم یقرء بالحمد وسورةً فی فریضة وغیرها.ترمذی 238 وقال حسن.

ودرعقود الجواهرالمنیفه لادلة مذهب امام ابوحنیفه ج1 ص56 حدیث فوق با سند ومتن ابو حنیفه عن ابی سفیان .......لا تجزی صلاة الا بفاتحة الکتاب ومعها غیرها،روایت نموده وهمه طرق این حدیث را ازکتب حدیث نقل کرده است ودراخیرازابن عدی من حدیث عمران بن حصین بلفظ فوق وبعد ازفاتحه الکتاب وآیتین فصاعداً روایت نموده است.

 عن ابی هریره قال امرنی رسول الله صلی الله علیه و سلم ان انادی لاصلاة الا بقراءة فاتحه الکتاب فما زاد. سنن الکبری بیهقی 2456.

 عن اصحاب ابن مسعود “رضی الله تعالی عنه” انهم کانوا یقرءون فی الرکعتین الاولیین بفاتحة الکتاب وشی ء معها .... کتاب الآثارلامام ابی یوسف ج1 حدیث 110.

........عن عبد الله بن عمرعن النبی صلی الله علیه و سلم خطب الناس فقال من صلی مکتوبة او سبحة فلیقرء بام القرآن وقرآن معها .. 2787-عبدالرزاق..

عن عبادة بن الصامت قال سمعت رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول لا صلاة الا بفاتحة الکتاب وآیتین معها.مجمع الزوائد ج2 ص292 حدیث 2678،رواه الطبرانی فی الاوسط 4855وقلت وفی الصحیح خلا قوله وآیتین معها وفیه الحسن بن یحیی الخشنی ضعفه النسائی والدارقطنی.

ووثقه دحیم وابن عدی وابن معین فی روایةٍ.اختلاف درجرح وتعدیل،حدیث راازمدارعمل خارج نمیکند.

واخرج ابن ابی شیبه واسحاق بن راهویه فی مسندیهما والطبرانی فی مسند الشامیین من حدیث ابی النضرة عن ابی سعید لا صلاة الا بام القرآن ومعها غیرها.اعلاء السنن[1] ج2 ص235.

واخرج احمد والبخاری فی جزء الصلاة وابی داود وابن جارود عن ابی هریرة عن النبی صلی الله علیه و سلم امره ان یخرج فینادی لا صلاة الا بقراءة فاتحة الکتاب وما زاد.بذل المجهود ص58 ج5.

 

طرق مختلف درمصنف ابن ابی شیبه

درج1 باب 134ص397 وبعد رقم 5 ..عن عمران بن حصین قال لا تجوزصلاةلا یقرأُ فیها بفاتحة الکتاب وآیتین فصاعداً .و رقم 6 قبلا تحریریافت.

7-قال عمرلا تجزی صلاة لا یقرأُ فیها بفاتحة الکتاب وآیتین فصاعداً.

10-عن محمد بن الحکم عن ابا وائل قرأ بفاتحة الکتاب وآیة ثم رکع.

15-عن ابی سعید عن النبی صلی الله علیه و سلم قال لا صلاة لمن لم یقرء فی کل رکعة بالحمد لله وسورة فی الفریضة وغیرها و رواه الترمذی وابن ماجه ایضاًوسبق تخریجهما.

عن جابرقال یقرء فی الرکعتین الاولیین بفاتحة الکتاب وسورة وفی الاخریین بفاتحة الکتاب کنا نتحدث انه لا صلاة الا بقراءة فاتحة الکتاب فما زاد. مصنف ابن ابی شیبه (رح)   ج1-باب 145 ص407 حدیث 7.

دررقم 11 باب فوق ص408 عن ابن سیرین قال کانوا یقولون اقرأ فی الاولیین بفاتحة الکتاب وسوره وفی الاخریین بفاتحة الکتاب.

و درباب من کان یقرأ فی الاولیین بفاتحة الکتاب وسوره وفی الاخریین بفاتحة الکتاب.جمعاً 20 حدیث واثردرمصنف ابن ابی شیبه آمده است.

نتیجه :ازاحادیث حسن و صحیح ومکررمذکورجمعأعدم فرضیت فاتحه بلکه وجوب فاتحه وضم سوره بخوبی ثابت شد و مذهب احناف را درین مسأله روشن نمود.

اعتراض امام بخاری درکلمه«فصاعداً» وجواب آن

امام بخاری (رح) درکتاب قرائت خلف الامام شان گفتند: قال معمرعن الزهری فصاعداً وعامة الثقات لم تتابع معمراً فی قوله فصاعداً.

الجواب :

هذا سفیان بن عیینة قد تابع معمراً فی هذه اللفظ وکذلک تابعه فیها صالح والاوزاعی وعبد الرحمن بن اسحاق وغیرهم کلهم عن الزهری.بذل المجمهود ج5 ص56.

طرق مختلف ما زاد فاتحه به الفاظ فصاعداً،ما زاد وما تیسروغیره که از جمعی ازحضرات صحابه عزیزوتابعین کرام علیهم الرضوان روایت شده و احکام احادیث به حسن و صحیح آمده است بصراحت وجوب مازاد فاتحه را تعیین میکند، وآنچه بذل المجهود گفته است مقداری ازعزیزان بود که نام برد وکلمه غیره بیشترین را می رساند.   طوریکه درین کتاب تحریریافت خیلی ازعزیزان عزیزرا که متابع اند نوشته شده واحادیث حسان و صحیح شان زیاد است.

ازجمله،حدیث فاتحه وما تیسرابوداود صحیح است وحدیث فاتحه وسوره ترمذی،ابن ماجه وابن ابی شیبه، حسن است بناءً قول امام بخاری (رح) ضعیف است.

نتیجه این بحث:

درحالیکه احادیث ضم سوره درصحت وحسن آن هیچ شبه نیست وبمثل فاتحه که لا تجزی صلاة لمن لم یقرأ بآن آمده درمازاد فاتحه هم لا یجزی صلاة لمن لم یقرأ فیها بفاتحة الکتاب وآیتین فصاعدا خواندید که نمازبدون فاتحه ومازاد جوازندارد وهیچ یک از ائمه غیرحنفیه بوجوب مازاد معتقد ومفتی نیستند بناءً مذهب احناف دلایل روشن درمورد ضم سوره وهمه موارد دارد والحمد لله رب العالمین .

وازحدیث لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحه الکتاب که ائمه عزیزاسلام به رکنیت فاتحه الکتاب استدلال کرده اند،احادیث حسن وصحیح لا صلاة لمن لم یقرء بام القرآن  فصاعداً که نیز ازعبادة بن صامت روایتً شده ، لا صلاة الا بقراءة فاتحة الکتاب و ما زاد، امرنا ان نقرأ بفاتحة الکتاب وما ماتیسرواحادیث*لاصلاة الا بقراء ة* و*فاقرءماتیسر*و غیره که موقف صحت آنها مشخص است  دلیل برعدم رکنیت فاتحه  بوده بلکه بوجوب آن که مذهب ما حنفیه می باشد،صراحت دارد.روی این ملحوظ ترمذی درادامه حدیث 312وابن عبدالبردرتمهید قول شافعی،اسحاق وبخاری (علیهم الرحمه) را شدید خواندند.

ونیزفصاعداًمجمل، درسوره وآیتین وغیره تفسیرشده است وجواب قاطع بررد قول امام بخاری (رح)بوده که هم متابع دارد ومتابعین شان صحیح وحسن است ومازاد فاتحه که آیه طویل وسوره قصیروغیره است وجوب آن خیلی عالی ثابت است .

جواب حنفیه درمورد حدیث خداج سیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه”

قال نبینا صلی الله علیه و سلم من صلی صلاة لم یقرءفیها بام القرآن فهی خداج ثلاثاً غیرتمام که قبلا باتمام تخریج ها گذشت همین قسم که حضرات ائمه عزیز اسلام اما م مالک ،شافعی ، احمد وبخاری (رح) به رکنیت آن درتمام رکعات مستدل اند ما احناف هم مطابق به مذهب خود به آن مستدل می باشیم .

زیرا غیرتمام که درختم حدیث شریف آمده است بیان نفی کمال صلاة را دارد نه نفی ماهیت وذات نمازرا چون ازنفی نمازخبرداده نشده بلکه ازعدم تمام ونقصان آن که فرق بارزبین نفی ذات ونقصان است درحالیکه می شود یک شئ موجود باشد اما نقصان داشته باشد ودرواقع بیان مذهب احناف است که قرائت فاتحه واجب بوده ودرترک قرائت آن عمداًنماز ناقص بوده اعاده آن واجب است به مثلکه درترک فرض اعاده نمازفرض است ودرصورت عدم قرائت فاتحه سهواً،سجده سهو لازم می شود که درروایتی ازامام مالک (رح) هم این طورآمده است وحنفیه درتأخیروتکراروتقدیم فرض ودرترک واجب،تأ خیر،تغییروتکرارآن سهوآ حکم به سجده سهومیدارند اگرکتب فقهی مطالعه شود ازجمله شروح کنز،زیلعی ص- 473 وملتقی ،مجمع الانهرودرالمنتقی دوشرحشننناتا

 

 

ان ج1- ص220؛ یافته می شودودرالنتف  فی الفتاوی ص65-سبب موجب سجده سهورا- ده- چیز نوشته است.

ودلیل صریح به اینکه خداج به نفی کمال استعمال میشود نه نفی ذات استدلال باحادیث آتی الذکراست که خداج درآنها آمده است وهمه محدثین وفقهاء کرام در صورت ترک آنها مفتی بفساد نمازنبوده بلکه خداج را به نفی کمال تفسیر نمودند.

وحدیث آتی بسه طریق آمده است.1-طریق لیث(رح) 2-طریق  شعبه(رح) 3-طریق که درآن این دو بزرگوارنمی باشند.

1-طریق لیث(رح):

حدثنا سوید بن نصرحدثنا عبدالله بن المبارک اخبرنا اللیث بن سعد اخبرنا عبد ربه بن سعید عن عمران بن ابی انس عن عبد الله بن نافع بن العمیاء عن ربیعة بن الحارث عن الفضل بن عباس قال : قال رسول الله صلی الله علیه و سلم الصلاة مثنی مثنی تشهد فی کل رکعتین وتخشع وتضرع وتمسکن وتذرع وتقنع یدیک یقول ترفعهما الی ربک مستقبلاً ببطونهما وجهک وتقول یا رب یا رب ومن لم یفعل ذلک فهو خداج ......وقال محمدوحدیث اللیث بن سعد هوحدیث صحیح یعنی اصح من حدیث شعبه. ترمذی385، سنن الکبری بیهقی رقم 4577 بصراحت فمن لم یفعل فهی خداج احمد برقم 17666 فمن لم یفعل فهی خداج ابویعلی رقم 6706 ..... فمن لم یفعل فهی خداج نسائی درکبری رقم 528 ، 1349 اما درسنن النسائی که بنام مجتبی است این حدیث رانیافتم وکسی هم به آن حواله نداده است.ابن خزیمه 1212.

2-روایت شعبه امیرالمؤمنین فی الحدیث حدثنا ابن المثنی حدثنا معاذ بن معاذ حدثنا شعبه حدثنی عبدربه بن سعید عن انس بن انس عن عبد الله بن نافع عن عبدالله بن الحارث عن المطلب عن النبی صلی الله علیه و سلم قال الصلاة مثنی مثنی ان تشهد فی کل رکعتین وان تبأس وتسکن وتقنع بیدیک وتقول اللهم اللهم فمن لم یفعل ذلک فهی خداج  سئل ابوداود عن صلاة اللیل مثنی قال ان شئت مثنی وان شئت اربعا.ابوداود 1296،ابن ماجه رقم 325.

....وتقنع وتقول اللهم اغفرلی فمن لم یفعل ذلک فهی خداج .قال العراقی فی شرح الترمذی المشهورانها افعال مضاربة حذف منها احدی التاءین.وتقنع من الاقناع وهورفع الیدین فی الدعاء قیل رفع بعد الصلاة لافیها پاورقی ابن ماجه ص311 چاپ بیروت بیهقی درسنن الکبری رقم 4578 لفظ ابی داود وآنچه ترمذی ازمحمد ابن اسماعیل البخاری (رح) نسبت به خطای سند روایت کرده است بیهقی هم درسنن بعد ازروایت 4578 خود نقل کرده است دارقطنی درجلد اول ص418 رقم 4 حدیث فوق راروایت نموده ودرپاورقی نسبت  به عبد الله بن نافع العمیأ که درسند همه احادیث مذکور است گفته وفیه کلام یسیرودرختم پاورقی قال محمد وحدیث اللیث اصح من حدیث شعبه 491 وامام احمد (رح) دررقمهای 17664 ،17669 ، 17670 ازشعبه حدیث مذکور راودر17667 بدون لیث وشعبه روایت کرده است ودرمجموع احادیث فوق خداج صراحتآ آمده است .

وامام طحا وی حدیث فوق رادرمشکل الآثار2و24 وعقیلی فی الضعفاء  وطبرانی درمعجم الکبیرازحدیث لیث مرفوعا وبخاری تعلیقاً .

وابن عبد البر درتمهید وطحاوی وعقیلی وابن عدی درکامل وطبرانی ازحدیث شعبه مرفوعا نیزروایت نمودند.

نتیجه این حدیث

  البانی حسن آنرا ازابی حاتم نقل کرده با آنهم آنرا ضعیف معرفی کرده وعبد البرحدیث رامضطرب خوانده است.

لیکن روایت آن توسط ائمه فوق وسکوت ابی داود که علامه تعدیل است وابی حاتم حدیث راحسن گفته وتوثیق ترمذی اینکه حدیث لیث ازحدیث شعبه صحیح تر است وپاورقی دارقطنی هم این قول راتحریروهردوازامام بخاری (رح) نقل میکنند که روایت لیث صحیح تراست میرساند هردوطریق صحیح اند یکی اصح وطریق سوم که درروایت هیچ کدام (لیث وشعبه) نیستند هم مشکلی نخواهد داشت بنأً حدیث محل احتجاج است .

الحاصل :هیچ یک ازفقها ومحدثین همه آنچه درمتن حدیث فوق آمده آنرافرض قلمداد نکردند درحالیکه نمازرابدون آنها خداج خواندند معلوم که خداج نفی کمال نمازاست نه نفی ذات. وتأویل مذکوراحناف تفسیرحدیث توسط حدیث است نه رأی وتعصب مذهبی.

وکلامی یفسربعضه بعضا فرموده علیه السلام است والخداج معناه ههنا الناقص فی الاجروالفضیله. تحفه الاحوذی ص407 ج2.

بلی قعده اول واجب است وقعدها درنمازتراویح به روایت راجح فرض است ودرین صورت نفی ذات فقط دریک وجه می آید وبس.

 

اعتراض وجواب در مورد دعا

چون دوستان سلفی ما دعا بعدا زنماز رابدعت وبعباره دیگر

خلاف ارشادات واحادیث نبی کریم صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم میدانند.

 لذا بر آن شدم  تا درینمورد نیز دلایل مذاهب دیگر را ازجمله حنفیه ،که بیانگراستحباب دعا بعد از نماز است، بنویسم زیرااحادیث مثبته دعا بعد از نمازصحاح هم بوده ومشهورنیز اند که  انشاءالله تعالی میخوانید.

بلی اول قول عزیزان سلفی را وبعد دلایل مجتهدین کبار اسلام  علیهم الرحمه رامی نویسم .

 

وهبة الزهیلی فقیه معاصر درص 119کتاب فتاوی العصر خود چنین مینویسد:

ما سلفی میباشیم واز سلف تقلید می کنیم بلی همه مذهب سلفی های امروزی خطا نیست . وانتقاد مافقط مربوط حال خطا ی شان است واز جمله خطاها مخالفت شان بعضی احادیث را مثل احادیث دعابعد ازنمازاست و دعای بعد ازنمازرا بدعت میگویند  و ......

ودر اقتضاءصراة المستقیم تألیف شیخ الاسلام ابن تیمیه (رح) ص507وبعدش می نویسدکه آنچه امروز بعضی از مردم بعد از نمازهادعا میکنند خلاف ارشادات واحادیث نبی کریم صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم،  میباشد  ودلایل شان بشرح آتی است:

1- باحادیث صحیحه که به ارتباط دعا های داخل نمازقبل از سلام روایت شده استشهاد  نموده اند.

2- ونوشتند که ازدلیل نظرهم بعدازنمازکه حالت انصراف است و نمازحال حضور لذا بایددعا درحال حضور باشد نه درحال انصراف و بازگشت.

3-دعا درنماز بعد از درود که نوید اجابت دارد همراست نه بعدازنماز... .

 جواب:الف دعا بارتباط نمازبه سه قسم است.

 1-دعاقبل ازنماز تهجد که برقم 1692مسلم،                      771ابوداود3429 ترمذی 2593-2595و2594- ابن حبان  آمده است.

2 -دعاهای که به داخل نمازتهجدقبل ازقرائت و دررکوع وقومه وسجده وجلسه ودراخیرقعده اخیرهمه نماز ها درکتب احادیث ازجمله مسلم ابن حبان وغیره آمده است.

فرع: در ردالمحتارج2ص230چاپ12جلدی مینویسد که درقومه نمازتهجدوصلاة تسبیح دست ها بسته میشودچون ذکر مسنون دارند.

3-دعا های که بعد ازنماز درکتب حدیث روایت شده ؛و نمیشوداحادیث یکمورد رادلیل منع مورد مسأله دیگررا بااینکه احا دیث صحیحه همه ائمه  ازجمله ائمه سته را داراست، نمود.

ب دعاهای بعداز نماز  به احادیث صحیحه مشهوره روایت شده ونمیشودکه بدلیل عقل احا دیث صحیحه مشهوررا منسوخ ویامتروک قرار داد  درحالیکه قبل از سلام همه کس دعامیکند ودعا میکنیم ولیکن تحت نام اهل رأی کوبیده می شویم ودر واقع خوب به همه احادیث عمل میکنیم وجانانه پیرو سلف صالح علیهم الرحمة والرضوان بوده ودعاهای بعداز نمازرا نیزکه به احادیث صحیحه روایت شده به رأی  خود ترک نمیکنیم .

ج- طریق هردعا اینست که اول حمدالهی تعالی وبعد درودمعلم بشر صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم وبعد دعاوبا درودگفتن ویا خواندن آیه مبارکه سبحان ربک رب العزةعما یصفون وسلام علی المرسلین والحمد لله رب العالمین که اولی است زیرا این آیات مبارکه ثنای معبود تبارک وتعالی را دراول واخیر ودرودقانت الیل وهمه رسل صلی الله تعالی وسلم علیهم وعلی آلهم وصحبهم را دارد ،دعاخاتمه می یابد بلی رقم 1027حاکم که بعداٌبا دیگر مخرجین کرام می آید بیانگر این مطلب است.

 

وحال بحث دعای موعود

دعا بعد از نماز

 

ونیز حدیث فوق واحادیث بعدی مثبت دعا بعد ازنمازاست

عن ابن ابی الهذیل( رح) قال :کانوا یقولون اذا انصرفوا من الصلاة اللهم انت السلام ومنک السلام تبارکت یا ذاالجلال والاکرام ابن ابی شیبه رقم3120. ابن ابی الهذیل کوفی است ومثل سعیدبن المسیب ازکبارتابعین ( رح)میباشد وازوی مسلم،  ترمذی ،نسائی  وبخاری درجزء قرائت روایت کرده اند.تقریب التهذیب ج1ص543.

عن ابی امامة “رضی الله تعالی عنه” قیل یا رسول الله صلی الله علیه وسلم أی الدعاء اسمع؟قال جوف اللیل الآخرودبرالصلوات المکتوبات رواه الترمذی وقال هذا حدیث حسن رقم 3510 ورواه البیهقی فی السنن الکبری 9936.

عن ثوبان عن البنی صلی الله علیه وسلم قال ثلاث لا یحل لاحد ان یفعلهن: لا یؤم رجل قوماً فیخص نفسه بالدعاء دونهم فان فعل فقد خانهم.ترمذی رقم 357وقال حدیث حسن وترمذی روایت  طریق دیگراین حدیث ازثوبان را گفته  اجود اسناداُ واشهر، د= 90،ق = 923                    ،أحمد22610،22779،22596،22504،طبرانی 7507  نتیجه:

احادیث حسن و جیدفوق درمورد دعا بعد از نماز فرض است که  به جماعت  وانفراد ادا میشود؛ بیانگر دعای دست جمعی و تنهائی است.

 

عن عائشه؛ قالت: کان رسول الله صلی الله علیه وسلم اذا سلم لم یقعد الا مقدارما یقول: اللهم انت السلام ومنک السلام تبارکت یا ذاالجلال والاکرام.رواه عبدالرزاق واحمد وابن ابی شیبه وائمة السته غیرالبخاری وابن حبان وابن خزیمه عبدالرزاق3197،احمد 24392ابن ابی شیبه3112و3117و         29871     ودر3120کانوا یقولون ا ذا انصرفوا به صیغه جمع،مسلم 592 ،د 1512 ،س 1334،ق924 ،صحیح ابن حبان رقم1996،1997،1998و1999،ابن خزیمه درصحیح شان رقم 736 وصحیح السنن1355.

ازاین حدیث صحیح هم دعا بعدازنمازوهم مقدارفاصله بین فرض وسنت بعدی ثابت شده که حنفیه به اساس آن گویند اذکاربعد ازنماز،بعد ازسنت خوانده شود.

ابن ابی شیبه درجلد 15باب21 مایقال فی دبر الصلاة از شماره 29865  تا 29872 و29876-و29878-29875 ودرج 3- باب مایقول الرجل اذا انصرف برقمهای3112و3113و3115و3116و3117و3118و3120و3122و3121و3124-جمعا21 حدیث رادرمورد دعا بعد ازنمازرااخراج کرده اند.

 

عن جابربن عبدالله قال کان رسول الله صلی علیه وسلم یعلمنا الاستخاره.......... فلیرکع رکعتین من غیرالفریضه ثم لیقل......... رواه احمد وائمة السته الا مسلم احمد 14763،خ1162و7390،د 1538،ت 479، س3253وق 1383.

 ونیزدر نمازحاجة که ترمذی دررقم 478وابن ماجه به رقم 1384روایت کردند درهردو،ولیصل رکعتین ثم لیقل آمده است.که حدیث سیدتنا عائشه وسیدنا جابر"رضی الله تعالی عنهما "صحیح وحدیث صلاة الحاجه ازعبدالله بن ابی اوفی رضی الله عنه غریب است هرسه حدیث درمورد دعا بعد ازنمازنص صریح می باشند.وتنهادرابوداودولیقلوبسآ آمده وبس.

 

عن علی بن ابی طالب قال: کان رسول الله صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم اذا فرغ من الصلاة قال : «اللهم اغفرلی ماقدمت ومااخرت وما اسررت وما اعلنت وما اسرفت وماانت اعلم به منی انت المقدم  وانت المؤخرلا اله  الا انت »ابن حبان فی صحیحه رقم 2023 وابن خزیمه درمختصرمختصرشان رقم

734.

ودرمختصر مختصر ابن خزیمه ازرقم 740تا747ورقم751-جمعا 9-حدیث دعا بعد از نمازراروایت نموده است.البته درباب جامع الدعاءبعدالسلام فی دبرالصلاة.

 

عن عطاءبن ابی مروان ،عن ابیه ان کعبا حلف له بالذی فلق البحرلموسی انا نجد فی الکتاب ان داود النبی صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم کان اذا انصرف من الصلاة قال:اللهم اصلح لی دینی الذی جعلته لی عصمةامری،واصلح لی دنیای التی جعلت فیها معاشی اللهم انی اعوذ بک برضاک من سختک وبعفوک من نقمتک واعوذ بک منک اللهم لامانع لما اعطیت ولامعطی لما منعت ولا ینفع ذا الجد منک الجدوحدثنی کعب ان صهیباحد ثه ان رسول الله صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم کان یقولهن عند انصرافه من صلاته .ابن حبان فی صحیحه رقم-2024وابن خزیمه رقم 745 تمام المنه229 والکلم171نسائی1346.

خلاصه ابن حبان ازرقم1996 الی2025جمعا 28 حدیث الا از رقم2009 الی رقم2016-   7حدیث بیان اذکاربعدازنما ز باقی 21 حدیث د ر مورد دعا بعدازنما زا ست.

 عن فضالةبن عبید الانصاری:ان رسول الله صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم رأی رجلا صلی لم یحمد الله، ولم یمجده ولم  یصل علی النبی صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم  وانصرف فقال رسول الله صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم عجل هذا فدعاه فقال له ولغیره: اذا صلی احدکم فلیبدأ بتحمید ربه والثناء علیه ثم لیصل علی النبی صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم ثم یدعوا بما شاء. حاکم برقم 1027 وقال هذاحدیث صحیح علی شرط الشیخین. ابوداود ،ترمذی ،ابن خزیمه ،ابن حبان وطبرانی درکبیر این حدیث را بافرق بعضی الفاظ نیز روایت نمودند.

 

عن معاذ بن جبل:ان رسول الله صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم اخذ بیده وقال:«یا معاذ والله انی لاحبک( والله انی لاحبک)فقال اوصیک یامعاذ لاتدعن فی دبرکل صلاةتقول:اللهم اعنی علی ذکرک وشکرک وحسن عبادتک  ابوداود 1522والنسائی -1299 احمد22470و22477وابن خزیمه فی صحیحه751 وابن حبان فی صحیحه2017و2018 والطبرانی فی الکبیر(20/250)والنسائی فی عمل الیوم و اللیله و حاکم فی المستدرک رقم1048وابو نعیم فی حلیة الاولیاء(1/241) وغیرهم وهو حدیث صحیح

ومفتاح کنوزالسنه ص229 نیزاحادیث بسیاری درمورد الدعا فی الصلاة وبعدها ازهمه کتب حدیث آدرس داده طالب تفصیل مراجعه  خواهد کرد .

 

ابن کثیر در تفسیرآیه استعینوا بالصبرو الصلواةج 1ص 103-خود مینویسد :سیدنا علی رضی الله  تعالی عنه روایت میکندکه فقط تنهامبارک علیه الصلاة والسلام درشب بدر نماز میخواند ودعا میکردتا صبح شد. این روایت تفسیر استعانت به نماز ؛هم بیانگر دعا بعد از نماز حسب امر پروردگار  جل وعلا می باشد.

بالا کردن دستها دردعا و بعداًبروی کشیدن آنها

 

عن ابن عباس قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم إذا دعوت الله فادع ببطون کفیک ولاتدع بظهورهما فإذا فرغت فامسح بهما وجهک ابن ماجه 3866.

عن ابن عباس ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال......سلواالله ببطون اکفکم ولاتسألوابظهورها فاذا فرغتم فامسحوا بها وجوهکم.ابوداود1485 وحاکم برقم2011 ومجمع الزوائد17346 عن ابی بکرة رواه الطبرانی فی الکبیر ورجاله ثقات.که درسه حدیث فوق به صیغه جمع آمده که بیانگر دعاء دست جمعی است .

وعن عمرابن الخطاب رضی الله تعالی عنه قال کان رسول الله صلی الله علیه وسلم اذا رفع یدیه فی الدعاء لم یردهما حتی یمسح بهما وجهه. ترمذی رقم 3397 وقال هذا حدیث صحیح غریب وحاکم برقم2010.

عبدالرزاق عن معمرعن الزهری قال: کان رسول الله صلی الله علیه وسلم یرفع یدیه عند صدره فی الدعاء ثم یمسح بهما وجهه.مصنف عبدالرزاق 3234 وکنز العمال ج1 رقم 4928ودر3235عبدالرزاق وربما رأیت معمراً یفعله وأنا أفعله ودر3256عبدالرزاق عن ابن جریج عن یحیی بن سعید عن ابن عمر کان یبسط یدیه مع العاص وذکروا ان من مضی کانوا یدعون ثم یردون ایدیهم علی وجوههم لیردوا الدعاء والبرکة قال عبدالرزاق رأیت انا معمراً یدعو بیدیه عند صدره ثم یرد یدیه فیمسح وجهه. 

عن عبدالرزاق عن معمرعن أبان عن انس قال رسول الله صلی الله علیه وسلم إن ربکم حیِیٌ کریم ثم یستحی اذا رفع العبد یدیه ان یردهما صفرا حتی یجعل فیهما خیرا.3250،د 1488،ت3567،أ حمد23775و23776،ق3865.مجمع الزوائد17340 وحاکم ازسلمان رضی الله تعالی عنه برقم2005-باتغییربعضی الفاظ.

وعن عائشة قالت: کان رسول الله صلی الله علیه وسلم یدعوحتی انی لأسأم له مما یرفعهما. رواه احمد بثلاثة اسانید ورجالها کلها صحیح مجمع الزوائد جلد10رقم 17335،عبدالرزاق 3248،کنز العمال4935.

عن حبیب بن مسلمة الفهری قال سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم لا یجتمع ملأ فیدعو بعضهم ویأمن سائرهم الا اجابهم الله.رواه الطبرانی ورجاله رجال الصحیح غیر ابن لهیعه وهو حسن الحدیث.مجمع الزوائد به اختصار ج10 رقم 17347.

کتانی درنظم المتناثر من الحدیث المتواترص 114و113-درح 203 از اتمام الدرایه بشرح النقایه سیوطی  وازشرح التقریب آن نقل می کند که احادیث رفع الیدین فی الدعاء به صد حدیث رسیده واز جمله احادیث متواترا لمعنی می باشد.وبحث مفصلی ازامام بخاری ومنذری و نووی علیهم الرحمه دارد ازجمله وقد استدل البخاری من صحیحه فی الدعوات،  علی رفع الیدین فی کل دعاء.

وفی الباب عدةاحادیث جمعهاالمنذری فی جزء مفرد واورد منه النووی فی صفة الصلاة من شرح المهذب قدر ثلاثین حدیثاً و قال قد جمعت منها نحواً من ثلاثین حدیثاً من الصحیحین او احدهما وذکرتها فی اواخر باب ا لصلاة من شرح المهذب  و....

 وهبة الزهیلی در ج 2ازص995 تاختم998 سنت مسح روی بعد ازدعاوسایراحکام آنرا مفصلا ازجمله استحباب دعانمودن رابامندیل ؛ مینویسد.

 وموسوعة الفقهیه درج42ص367- مینویسد

خطابی چنین گفته است: وگفته بعضی از فقهاء در فتاوای شان اینکه مسح روی را بعدازدعا فقط نادان انجام میدهد. محمول بر اینست که این دوستان بر این احادیث مطلع نشدند.  حنفی میگوید: بلی ازعدم اطلاع عدم وجود احادیث وعدم ثبوت مسح روی بعد از دعا  ثابت نمی شود وروی این ملحوظ حنفی اعرج جهاد ؛احادیث دعا بعداز نمازومسح روی را مفصل نوشت.

 

نتیجه:ازاحادیث وآثارفوق که موقف عالی آنها روشن است، رفع یدین درهردعا ومسح وجه  بعد ازآن درهمه حال بعدازنمازوغیره آن ثابت شده وروی این ملحوظ فقهاء کرام گویند رفع یدین سنت دعا  وعرش عظیم قبله آن است که دست هارا به طرف آن بالا نموده وبعد ازدعا خیرورحمت نازله رابروی خود که اشرف وجود اوست،میکشد.

 

 

 

 

وعید بر ترک دعا

عن ابی هریرة قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم إنه من لم یسأل الله یغضب علیه.بخ 658،أحمد برقم 9699من لا یسأله یغضب علیه ورقمهای9717و10181 من لم یدع الله غضب الله علیه ،ترمذی 3384،ابن ماجه 3827 ولفظ حدیث اول ،ازترمذی است.

وحاکم بلفظ من لایدعوالله یغضب علیه  برقم 1849- ودر1850- زیادتی داردکه درکتب فوق نیست  و بغوی رقم 1389

نشودعادت که امروزدربعضی جای هاازبعضی مردم در ترک دعابعدازنمازدرحالیکه بشارت اجابت دارد دیده می شود، سبب ترک دائمی دعا درمواردمختلف شده ومستوجب وعید گردند.

 واماوهبة الزهیلی فقیه معاصر درص57کتاب فتاوی العصر خود چنین میگوید: خداوند منان جل وعلا بنده را که نماز خواند ودعا نکرد غضب میکند .

 

جواب دیگرازعدم فرضیت فاتحه به احادیث مثل نفی صلاة بدون فاتحه است

 

 ما درکتب حدیث احادیث نفی خیلی داریم که حکم بوجوب دارد نه فرض ازجمله عن ابن عباس عن النبی صلی الله علیه و سلم قال من سمع النداء فلم یأ ته فلا صلاة له الا من عذر.ابن ماجه 793 وابوداودازسیدنا ابن عباس برقم 551......لم تقبل منه الصلاة التی صلی – قال علی “رضی الله تعالی عنه” لاصلاة لجارالمسجد الا فی المسجد سنن الکبری برقمها 4942 ،4943،4944،4945 مرفوعا وهوضعیف و5246و5591 وجارمسجد را بمن سمع الندأ معرفی کردند.

اما حدیث 4946 سنن الکبری مثل 1371 مسلم و848 نسائی و552 ابوداود و792 ابن ماجه این طوراست عن ابی هریره قال اتی النبی صلی الله علیه و سلم رجل اعمی فقال یارسول الله انه لیس لی قائد یقودنی الی المسجد فسأل رسول الله صلی الله علیه و سلم ان یرخص له فیصلی فی بیته فرخص له فلما ولی دعاه فقال هل تسمع الندأ بالصلاة ؟ فقال نعم قال فاجب. سند ومتن ازمسلم شریف است درحالیکه جماعت غیرجمعه وعید یعنی فرایض خمسه بمذهب حنفیه ومالکیه برای مردان عاقل،قادردرغیرحرج سنت مؤکد است وبه روایتی درمذهب حنفیه واجب است وکرخی (رح) سنت مؤکده وواجب را یکی می داندودرمذهب امام شافعی (رح) دراصح منصوص برای مردان آزاد ومقیم فرض کفائی است ودرمذهب امام احمد بن حنبل (رح) جماعت فرض عین است اما جماعت شرط صحت نمازدرمذهب شان نیست چنانچه امام احمد (رح) درینمورد نص صریح دارند.فقه الاسلامی وادلته ج2 ص 1168و1169.

نصوص مثلی درحکم خود درهمه جای باید یک قسم باشد،می بینید نمازبدون جماعت صحیح است وامام احمد (رح) که جماعت را فرض می دانند،نمازبدون جماعت را باطل نمیدانند ودرنزد امام شافعی که چند نفرآمده واقلاً جماعت قیام شود،کافی است چون عمل به فرض کفائی مستحب است ومذهب حنفیه ومالکیه قوی ترفتوی دادند وسنت مؤکد گفتند.

درمجموع حکم عدم صحت نمازرا هیچ یک ازائمه فتوی ندادند که درواقع موافق حدیث نفی فاتحه درنمازمیشود که ازهردوواجب معلوم است وترک سنت مؤکده اساءة است ودرمذهب ما بقول کرخی (رح) ودیگران واجب است.

وحدیث *لا ایمان لمن لا امانة له* ابویعلی 2863 ،عبد بن حمید 1198 ودرمسند احمد بن حنبل (رح) 12595و13231و12410آمده است که ازسیدنا انس بن مالک “رضی الله تعالی عنه” روایت شده است وهیچ کس بکفر شخص خائن درامانت حکم نکرده بلکه گفتند :ازنقص ایمان وعدم کمال اوست نه نفی ایمان او.

دلایل حنفیه نسبت به عدم قرائت خلف الامام مطلقا

بلی اولین دلیل آیه مبارکه *واذاقرئ القرءآن فاستمعواله وانصتوالعلکم ترحمون* آیه 204 سوره اعراف می باشد که تمام احادیث واثرهای بعدی درحالیکه هرکدام شان به تنهایی خود دلیل معتبروقوی اند  درمجموع تفسیراین آیه مبارکه می باشند.

بحث استماع

ابن کثیردرتفسیرشان:

آیه مبارکه فوق رابا سبب نزول واستدلال حنفیه مینویسم.

هرگاه الهی تعالی بیان نمود که قرآن مجید بصیرتها،هدایت ورحمت برای مردم است،بناءً جهت احترام وعظمت آن به انصات دروقت تلاوتش امرنمود نه چنانچه که کفارقریش قصداً به عدم استماع امرکرده بلکه به لغوگفتن حین شنیدن قرآن کریم دستورمیدادند،لیکن این استماع درحین تلاوت جهری قرآن درنمازهای فرائض تأکید شده است.

ابن کثیربعد ازین کلام به حدیث ابوموسی اشعری بروایت مسلم قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم انما جعل الامام لیؤتم به فاذا کبرفکبروا واذا قرأ فانصتوا استدلال میکند ودرادامه کلام می گوید: وقال ابراهیم بن مسلم الهجری عن ابی عیاض عن ابی هریرة قال کانوا یتکلمون فی الصلاة فلما نزلت هذه الآیه «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له »والآیه الاخری امروا بالانصات.

قال ابن جریرحدثنا ابوکریب حدثنا ابوبکربن عیاش عن عاصم عن المسیب بن رافع قال ابن مسعود کنا یسلم بعضنا علی بعض فی الصلاة فجاء القرءآن «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا لعلکم ترحمون»وقال ایضاً حدثنا ابوکریب حدثنا المحاربی عن داودبن هندعن بشیربن جابرقال صلی ابن مسعود تسمع ناساً یقرءون مع الامام فلما انصرف قال اما آن لکم ان تفهموا اما آن لکم ان تعقلوا«واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»کما امرکم الله (عزوجل) قال وحدثنی ابوالسائب حدثنا حفص عن اشعث عن الزهری قال نزلت هذه الآیه فی فتی من الانصارکان رسول الله صلی الله علیه و سلم کلما یقرأ قرأ شیأً قرأه فنزلت «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»ودرمورد مذهب حنفیه وحنابله می نویسد: فقال ابوحنیفه واحمدبن حنبل (رح) لا یجب علی المأموم قراءةٌ اصلاً فی السریة ولاالجهریة بما ورد فی الحدیث من کان له امام فقراءته قراءةٌ له وهذا الحدیث رواه الامام احمد فی مسنده عن جابرمرفوعاٌ وهوفی مؤطا مالک عن وهب بن کیسان عن جابرموقوفاً وهذا اصح.

وبعد حدیث مالی انازع القرآن که دردلائل امام مالک (رح) تحریریافت،نوشته وبعداً ادامه میدهد:وقال شعبة عن منصورسمعت ابن ابراهیم ابن ابی حمزه یحدث انه سمع مجاهداً یقول فی هذه الآیه «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»قال فی الخطبة یوم الجمعة وکذا روی ابن جریج عن عطاء مثله وقال هشیم عن الربیع بن صبیح عن الحسن قال فی الصلاة وعند الذکروقال ابن المبارک عن بقیة سمعت سعید بن جبیریقول فی قوله «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»قال الانصات یوم الاضحی ویوم الفطرویوم الجمعة وفیما یجهربه الامام من الصلاة وهذا اختیارابن جریران المراد من ذالک الانصات فی الصلاة وفی الخطبة کما جاء فی الاحادیث من الامربالانصات خلف الامام وحال الخطبة وقال عبدالرزاق عن الثوری عن لیث عن مجاهد انه کره اذا مرالامام بآیة خوف اوآیة رحمةان یقول احد من خلفه شیأً قال:السکوت.وقال مبارک بن فضالة عن الحسن اذا جلست الی القرآن فانصت له.ابن کثیر درص 283خود درنقل مذهب امام احمد حنبل (رح) خطا نموده زیرا درکتب متعدد دیدید که مذهب حنابله ومالکیه یک قسم است ولی با کمی فرق که قبلاً تحریریافت.

قرطبی درجامع لاحکام القرآن:

قوله تعالی «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»قیل ان هذا نزل فی الصلاة روی عن ابن مسعود وابی هریرة وجابروالزهری وعبیدالله بن عمیروعطاء ابن ابی رباح وسعید بن المسیب قال: سعید کان المشرکون یأتون رسول الله صلی الله علیه و سلم اذا صلی فیقول بعضهم لبعض بمکة لا تسمعوا لهذا القرآن والغوا فیه فانزل الله (عزوجل) جواباً لهم «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»وقیل انها نزلت فی الخطبة قاله سعید بن جبیر،مجاهد،عطاء،عمروبن دینار،زید بن اسلم،قاسم بن مخیمرة،مسلم بن یسار،شمربن حوشب وعبدالله بن مبارک وهذا ضعیف لان القرءآن فیها قلیل والانصات یجب فی جمیعها قاله ابن العربی.

النقاش: والآیة الکریمة مکیة ولم یکن بمکة خطبة ولا جمعة وذکرالطبرانی عن سعید بن جبیرایضاً ان هذا فی الانصات یوم الاضحی ویوم الفطرویوم الجمعة وفیما یجهربه الامام فهو عام وهوالصحیح لانه یجمع جمیع ما اوجبته هذه الآیه وغیرها من السنة فی الانصات.

قال النقاش: اجمع اهل التفسیران هذه الاستماع فی الصلاة المکتوبة وغیرالمکتوبة.

قرطبی درادامه آن می نویسد: وقال عبدالجباربن احمد فی فوائد القرءآن ان المشرکین کانوا یکثرون اللغط والشغب تعنتاً وعناداً علی ما حکاه الله عنهم «وقال الذین کفروا لا تسمعوا لهذا القرءآن والغوا فیه لعلکم تغلبون».

الهی تعالی فرموده است:«مشرکین گفتند: به این قرآن گوش فراندهید ولغوبگوئید تا غالب شوید»بعد الهی تعالی مسلمین را مأمورساخت تا حین نزول وحی برخلاف مشرکین،استماع نمایندوازجن ها که حین تلاوت استماع داشتند،تمجید نموده است «واذ صرفنا الیک نفراً من الجن یستمعون القرءآن فلما حضروه قالوا انصتوا فلما قضی ولوا الی قومهم منذرین»احقاف (29).

وقال محمد بن کعب القرظی کان رسول الله صلی الله علیه و سلم اذا قرأ فی الصلاة اجابه من وراءه فلبث بذلک ما شاء الله ان یلبث فنزل «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»وهذا یدل علی ما کانوا یفعلون من مجادبة رسول الله صلی الله علیه و سلم وقال قتادة فی هذه الآیة کان الرجل یأتی وهم فی الصلاة فیسألهم کم صلیتم؟ کم بقی؟ فانزل الله تعالی «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»وعن مجاهد ایضاً کانوا یتکلمون فی الصلاة بحاجتهم فنزل قوله تعالی «لعلکم ترحمون»

ابن جوزی درتفسیرزادالمسیر خودص538 مینویسد درنزول این آیه پنج قول آمده است .

1-مبارک صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم درنماز قرائت خواندند  ویاران شان نیز قرائت خواندند   بعدا این آیه نازل شد این سبب از ابن عباس  رضی تعالی عنهما روایت شده است.

2- و3-و4-و5- بمثل بحث فوق قرطبی است .

سیوطی درلبال النــقول فی اسباب النزول:

قوله تعالی «واذا قریء القرءآن »الآیه اخرج ابن ابی حاتم وغیره عن ابی هریرة قال نزلت «واذا قریء القرءآن فاستمعوا له وانصتوا»فی دفع الاصوات فی الصلاة خلف النبی صلی الله علیه و سلم واخرج عنه ایضاً قال کانوا یتکلمون فی الصلاة فنزلت«واذا قریء القرءآن»الآیه واخرج عن عبدالله بن مغفل نحوه واخرج ابن جریرعن ابن مسعود مثله.

 واخرج عن الزهری قال نزلت هذه الآیه فی فتی من الانصارکان رسول الله صلی الله علیه و سلم کلما قرأ شیأً قرءوه .

وقال سعید بن منصورفی سننه حدثنا ابومعشرعن محمد بن کعب قال کانوا یتلقفون من رسول الله صلی الله علیه و سلم اذا قرأ شیأً قرءوا معه حتی نزلت هذه الآیه «واذا قریءالقرءآن فاستمعوا له وانصتوا»قلت ظاهرذالک ان الآیه مدنیة.

 

محمد علی السایس درتفسیراحکام القرآن:

وقد وردت الآیة هکذا عامة فی وجوب الاستماع والانصات عند قراءة القرآن فی کل الاحوال وعلی جمیع الاوضاع خارج الصلاة وداخلها،کل ذلک یجب فیه الاستماع والانصات للقرآن الکریم أذا قریء.

والحنفیة یحتجون بظاهرهذه الآیة ویقولون : ان الله تعالی طلب ممن قرأ القرآن بمحضر منه شیئین : الاستماع والانصات. وذلک عام فی کل الاحوال والاوقات لا یخرج منه شئ الا ما أخرجه الدلیل فان أخرج الدلیل مثلاً ما إذا کان المصلی یصلی وآخرلیس معه فی الصلاة یقرأ کان ذلک خارجاً وبقی ما عداه علی وجوب الاستماع والانصات،وإذاکانت الصلاة جهریة أمکن تحقیق الامرین جمیعاً الاستماع والسکوت،وإذا کانت سریة اکتفینا منه بالانصات لانه الممکن وهویعلم أن إلامام یقرأ فعلیه أن یلزم الصمت عملاً بهذه الآیة.

والحنفیة فی هذا الذی ذهبوا إلیه یشارکون کثیراً من أجلة الصحابة “رضی الله تعالی عنهم” فهو مذهب علی وابن مسعود وسعد وجابروابن عباس وابی الدرداء وابی سعید وابن عمروزید بن ثابت وأنس،بل لقد روی عن بعضهم ذم من قرأخلف الامام فقد روی عبدالرحمن بن أبی لیلی عن علی کرم الله وجهه قال: من قرأ خلف الامام فقد أخطأ الفطرة.وعن زید بن ثابت قال : من قرأ خلف الامام ملیء فوه تراباً .وروی عنه أن من قرأ خلف الامام فلا صلاة له.وقال الشعبی : إدرکت سبعین بدریاً کلهم یمنعون المقتدی عن القراءة خلف الامام .وما أخرج عبد بن حمیدوابن ابی حاتم والبیهقی فی سننه عن مجاهد قال : قرأرجل من الانصارخلف رسول الله صلی الله علیه و سلم فی الصلاة فنزلت«واذا قریء القرءآن»الآیه.

اخرج ابن ابی شیبة عن ابی هریرة قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم «إنما جعل الامام لیؤتم به فاذا کبرفکبروا وإذا قرأ فانصتوا»واخرج أیضاً عن جابران النبی صلی الله علیه و سلم قال «من کان له امام فقراءته له قراءة»وکل ما قیل فی هذا الحدیث أنه مرسل والحنفیة یحتجون بالمراسیل علی أنه قد رواه أبوحنیفه مرفوعاً بسند صحیح.

روی محمدبن حسن فی موطئه قال انبانا ابوحنیفه حدثنا ابوالحسن موسی بن ابی عائشة عن عبدالله بن شداد عن جابربن عبدالله بن النبی صلی الله علیه و سلم قال من صلی خلف الامام فان قراءته له قراءة والروایات فی ذلک کثیرة وفی بعضها عن ابی حنیفة ان رجلاً قرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم فنهاه آخرفتنازعا وکان ذالک فی الظهراوالعصرفذکرا ذلک للنبی صلی الله علیه و سلم فقال الذی قدمنا لک.

هذا طرف مما یحتج به الحنفیة لمذهبهم.ج2 ص420     .

استماع قرآن مجید

 استماع وانصات برای قرائت قرآن مجید درهمه حال بوده است .

1-استماع وانصات آنسرورعلیه السلام درحین نزول وحی.

2-استماع وانصات جن ها حین استماع کلام الله المجید.

3-استماع وانصات امت مسلمه درنمازوغیرنماز.

1- استماع وانصات آن سرورعلیه السلام حین نزول وحی

عن ابن عباس فی قوله تعالی«فاذا قرأنه فاتبع قرءانه»قیامه18قال فاستمع له وانصت .......بخاری رقم 5و4929و5044و7524،مسلم باب الاستماع للقراءة 891و890،نسائی 913،احمد 3191،طیالسی 2628،حمیدی 527 اما ترمذی برقم 3340با 1910 احمد موافق است ودرمتن حدیث اختصاری است.

وقوله تعالی ولا تعجل بالقرآن من قبل ان یقضی الیک وحیه.ای بل انصت فاذا فرغ من قراءته علیک فاقرء بعده.ابن کثیرج3 ص171سوره طه درآیه 114.

درحالیکه ضرورت مبرم آنسرورعلیه السلام درجهت حفظ کلام الله مجید بود و آنسروردرجهت گرفتن کلام الله مجیدشدت داشتند بازهم حضرت حی قیوم بآن سرورعلیه السلام دستورداد تاحین نزول وحی واستماع کلام حضرت حق عزشأنه سکوت وانصات راداشته باشند.

2- استماع جن ها وانصات شان  

«واذصرفنا الیک نفراًمن الجن یستمعون القرآن فلما حضروه قال انصتوا» احقاف 29مدح الهی تعالی ازجن درینمورد قبلا درسبب نزول این آیه ازقرطبی وغیره تحریریافت. 

3-استماع وانصات امت مسلمه درسوره اعراف آیه 104 قبلاتحریریافت بنأً سیدالبشرصلوات الله علیه وجن ها وامت مسلمه حین شنیدن قرآن مجید مأموربه استماع وانصات شدند که استماع وانصات درهمه احوال برای همه کس طوریکه دیدید حکم کلام الله مجید است وامام مسلم درصحیح خود خواندید عنوانی بنام باب الاستماع للقراءة دارند.

درعدم گوش دادن به سخن بزرگان ویا حین صحبت شان سخن زدن توهین به بزرگان است ودرعدم استماع وانصات درحین شنیدن کلام الهی بی اعتنائی نباشد؟ که هست.و حضرت علیم العلی العظیم ازعمل زشت مشرکین  اینطور خبرداده است «وقال الذین کفروا لا تسمعوا لهذا القرءآن والغوا فیه لعلکم تغلبون».بااینکه عمل مسلمان ازنظرعقیده بامشرکین فرق دارد لیکن درصورت عدم استماع شبیه عمل مشرکین شده وجرم معلوم است.

 ودر تفسیر امام ماتریدی( تأ ویلات اهل السنه)ج5 ص 126علاوه ازبحث فوق  زیادتی را نموده وآیات آتی رادراستدلال به  وجوب استماع وانصات  مینویسد{ هذا بصائرمن ربکم وهدی ورحمةلقوم یؤمنون} اعراف203 وآیۀ{اتبعواماانزل الیکم من ربکم} اعراف 3-

استماع برای نفس وذات تلاوت نیست بلکه برای فهم امر،نهی ،وعد، وعید وغیره احکام بوده وبصیرت و هدایت جز دراستماع وتفکربدست نمی آید.

وانصات برای تعظیم وتبجیل موقف قرآن مجید میباشدوکسیکه اندک عقلی داشته باشد میداند تاآیات استماع نشود امر ونهی وغیره احکامی را که خداوند منان جل وعلا درآنها بودیعت گذاشته فهمیده نمیشودوملاک  قبول وعمل واتباع همانا درفهم مطلوب آیات مبارکه است که به استماع وانصات متعلق است لذا استماع وانصات واجب ولازم میباشد.

نتیجه: بناءً ثابت شدکه استماع وانصات درهمه حال وهمه اوقات لازم است.

 واما اذکار د ر رکوع وسجده وقعده  وخارج نماز فی نفسه عبادت است ومثل آیات درجهت بصیرت وفهم تا اتباع شود  نبوده لذا استماع آنها واجب نیست .

 

 حکم استماع قرآن مجید درخارج نماز:

حکم استماع درخارج نمازمختلف فیه است.درتفسیرات احمدیه وخزینة الاسرارالکبری وحکمت التشریع مستحب آمده ودرطحطاوی وشرح منیه وردالمختاردرنقل ازآن فرض کفائی آمده است ودرکتب فقه عمل به فرض کفائی رامستحب میدانند که مآل هردو روایت یکی است ودرتفسیرامام ماتریدی(تأویلات اهل السنه) ومدارک وروح المعانی ومحمد علی السائس وازفقه حنفی،خلاصة الفتاوی، ردالمحتارودرمختارواجب مطلقاً آمده است وفرض عین را هم ردالمختار روایت نموده است.

قول وجوب مطلقاً رجحان دارد:

زیرا آنانیکه به فرض کفائی معتقدند ایشان غیر مستقیم به وجوب استماع وانصات معتقدند چون می گویند: احترام قرآن مجید برقاری لازم بوده وباید که درمواضع اشتغال واسواق تلاوت نکند زیرا درینصورت قاری ضائع کننده حرمت قرآن مجید بوده واثم وگناه برخود قاری است.ردالمحتارج2 ص329.

ودرهندیه هم کراهت تحریم درهمچوموارد به تکراردرجلد پنجم بحث تلاوت قرآن مجید تحریرشده است که بیان کراهت تحریم هندیه وکلام اثم طحطاوی ونقل ردالمحتاروغیره درترک واجب است که ترک کراهت تحریم،واجب وترک واجب،کراهت تحریم است بناءً درتحقیق یک هفته حنفی رجحان فتوی درمختارکه درمجموع وجوب استماع وانصات مطلقاً برای کلام الله العزیزالعلیم است معلوم شد وهوالعلیم الحکیم الخبیر.

دفع وهم

واینکه میگویند حدیث انصات متعلق به حالت جهرقرائت است وبرآن حمل میگرددوبرحالت خفیه تعلقی ندارد،باید گفت بعضی وضوحات است که انکارآن خیلی مشکل است زیرا نمازجهرموافق حال استماع است وتلاوت چون شنیده میشود،استماع دارد ودرنمازخفیه چه شنیده میشود که استماع داشته باشد؟لذا انصات دارد.

پس معلوم که حالت جهرمتعلق به استماع آیه وحالت خفیه  استماع نداشته انصات دارد واحادیث انصات هردو حالت را احتوا میکند که درخفیه وجهریه مخالف نازع وخالج وغیره نگردد ونیزقرائت دو بخش جهروخفیه دارد.

آیا درحالت خفیه نمازقرائت ندارد که انصات نداشته باشد؟وآیا فرضیت قرائت درنمازخفیه اتفاق مذاهب نیست؟بلی هست.

وقتی حالت قرائت خفیه راهم قرائت میگوئیم وفرض میدانیم وبعنوان فرض عمل میکنیم چطورقرائت رابه حالت جهرخاص می دانیم وحالت جهررا قرائت نام میدهیم وخفیه راهیچ قرائت مسمی نمی کنیم جواب معلوم است که خطای محض است بناءً درنمازخفیه که چیزی برای استماع ندارد جزء دوم که انصات است مأموربه است .

 درچاپ سوم که(تأویلات اهل السنه) تفسیرامام ماتریدی علیه الرحمه بدستم رسید بحث فوق را موافق جلد5-ص 128 آن یافتم  و الحمد لله رب العالمین که فهم اعرج حنفی باچه امام بزرگی موافقت پیدا میکند.                 

تفصیل دلائل حنفیه ازاحادیث طیبه

اول-عن عمران بن حصین قال صلی بنا رسول الله صلی الله علیه و سلم الظهراوالعصرفقال ایکم قرأ بـ« سبح اسم ربک الاعلی » فقال رجل انا ولم ارد بها الا الخیرقال :علمت ان بعضکم خالجنیها.مسلم 773و398ودر774و775 تکرارشده با محتوی واحد اما با تغییرسند وبعضی الفاظ.ابوداود 828و829 و بعد ازحدیث 828می نویسد:قال ابوالولید فی حدیثه قال شعبة فقلت لقتادة الیس قول سعید انصت للقرآن ؟ قال ذاک اذا جهربه وقال ابن کثیرفی حدیثه قال قلت لقتادة کانه کرهه،قال لوکرهه نهی عنه.

شعبه که امیرالمؤمنین فی الحدیث است برای استادش قتاده (رح) میگوید: استادت سعید بن المسیب (رح) معتقد ومفتی انصات خلف الامام است.قتاده (رح)گفت :انصات درصورت جهر قرائت است شعبه میگوید گویا که قول مذکوربیانگرکراهت قرائت است قتاده درجواب گفت : اگرمکروه میدانست منع میکرد.

وامام ابوحنیفه حدیث مذکوررا درمسند خود درص 310 روایت کردند.نسائی حدیث 773 مسلم رابه شماره 913و914 درباب 284باب ترک القراءة خلف الامام فیما لم یجهرفیه روایت کرده است یعنی درنمازسریه هم قرائت خلف الامام نیست واین حدیث درکتاب الآثارلابی یوسف :یوسف عن ابیه عن ابی حنیفه عن موسی بن ابی عائشه عن عبدالله بن شداد بن الهاد عن جابربن عبدالله “رضی الله تعالی عنه”.الحدیث الآثارلابی یوسف رقم 112 ص23،عبدالرزاق2799و2800، امام احمد (رح) دررقمهای20203و20115و20054و20053، طیالسی 851،حمیدی 835،امام بخاری (رح) درجزء القراءة 82،88،90،91،92 وابن ابی شیبه درج 1باب 130 ص 392 رقم 15 .روایات ایشان تماماً بمثل مسلم وابوداود می باشد.واما بیهقی درسنن الکبری 2906ودر2905............فلما فرغ فقال من ذاالذی یخالجنی سورتی فنهی عن القراءة خلف الامام واین حدیث دردار قطنی ص 326رقم 8ودرص 405 رقم 4و5که رقم 5آن بمثل رقم 2905سنن الکبری آمده است.

 دارقطنی وبیهقی گویند : حجاج درجمله فنهی عن القراءة خلف الامام تنها بوده گمان و وهم ازحجاج صورت گرفته آنچه که شعبه وسعید ازقتاده بدون نهی قرائت خلف الامام روایت نمودند،صحیح وحق وصواب است نه روایت حجاج.

دفاع ازموقف حجاج بن ارطاة

ارطاة بفتح همزه ابن ثوربن هبیره النخعی ابوارطاة الکوفی القاضی احد الفقهأ صدوق کثیرالخطا والتدلیس من السابعه مات سنه 145.بخاری درجزء قرائت ومسلم وسنن اربعه ازوی روایت  دارند تقریب التهذیب ج1 ص188 برقم 1122.

وامام ذهبی درسیراعلام النبلأ رقم 1163می نویسد: حجاج بن ارطاة ابن ثور بن هبیره ...الامام العلامه مفتی الکوفه مع الامام ابی حنیفه والقاضی ابن ابی لیلا حدث عن عکرمه وعطاء والحکم ونافع ومکحول وجبله بن سحیم والزهری وقتاده والقاسم ابن ابی بزّه وعمرابن شعیب وده ها شخصیت دیگر.

 وشاگردان اوقیس وشعبه وحمادان وثوری وشریک وزیادالبکائی وعباد بن العوام وده ها شخصیت دیگر.

سفیانان وحمادبن زید وشعبه واحمد عجلی ویحیی بن معین ویحیی بن سعید وابن مدینی وغیره آنرا توثیق نمودند ومسلم وسنن اربعه ازوی روایت کردند .ودلیل جرح بعضی رجال حجاج را به علت تدلیس وزیاده کردن وی است.چکیده ازص 38الی 40 جلد ششم سیراعلام النبلأ.                                          

ودربذل المجهود چنین آمده است درتضعیف بیهقی حجاج بن ارطاة را اعتراض است زیرادرمیزان الاعتدال ازابن حبان وابن عدی درترجمه حجاج بحث طویل آمده است وتمام اعتراض باتدلیس وزیادة است.شعبه گوید : ازحجاج وابن اسحاق حدیث به نویسید زیرا ایشان حافظ اند وابن عیینه گفت ......برای ما هیچ چیزی ازشما بمثل حجاج نیامده است وثوری گفت حجاج رالازم بگیرید زیرا بمثل حجاج بن ارطاة کسی عارف نمانده است عجلی گفت حجاج فقیه بودو یکی ازمفتی های کوفه بشمار می رفت وجائز الحدیث بود وتکبر وحب شرف داشت لیکن ازیحیی ابن کثیرومکحول حدیث می گفت که ازایشان نه شنیده بود ارسال روایت ازاین دونفر داشته وغیبت مردم بروی از جهت تدلیس است وبزارگفت که حجاج حافظ ومدلس بود وشعبه بعد ازثنای آن گفت که هیچ کس رانمی دانم که حجاج بن ارطاة راملاقات کرده وازوی حدیث نکرده باشد مگرعبد الله بن ادریس.

 نتیجه : حجاج بن ارطاة ازرجال ائمه سته  بوده وجمع غفیرآنراتوثیق وازوی  روایت کردند. پس تضعیف دارقطنی و بیهقی کم رنگب لکه بی رنگ است.

نتیجه بحث حدیث خالجنیها

حدیث ازنظرموقف که آنرا  امام ابوحنیفه،ابویوسف ،عبد الرزاق ،طیالسی، حمیدی ،احمد بن حنبل ،ابن ابی شیبه ،امام بخاری درجزءقرائت ،ائمه سته غیربخاری ،دارقطنی وبیهقی آنراروایت کردند برای صحت آن بسنده است وعلی قاری درشرح مسند امام ما می گوید عبد الرزاق این حدیث راباسند صحیح روایت کرده است.

واما مفاد آن

1-اینکه دربعضی روایات نام سوره آمده ودربعضی نیامده است ودرمجموع واقعه درنمازظهراست واگرقرائت خلف الامام درنمازخفیه جوازمیداشت،حضرت سید الابرارعلیه السلام سوال نمی کردند وازمنازعه قرائت مقتدی با قرائت خود نمی پرسیدندخود نفس سوال و اعتراض؛ دلیل منع قرائت خلف امام است وامام نسائی حدیث رانیز درینمورد تحت عنوان عدم قرائت درنمازخفیه عنوان گذاشته است.

2- « فنهی عن القراءه خلف الامام»  صراحتأ نهی درنمازخفیه است  روایت وموقف آن هم شناخته شد.

 واین تنصیص عدم قرائت مطلقاً خلف الامام درنمازجهروخفیه وهمه نمازها است.

حدیث نسائی درمورد نمازصبح رسول الله علیه السلام والتباس قرائت سوره روم برایشان وخطاب شان به اصحاب کبار (رح)  چراوضوی کامل ونیک نمی گیرید واین نقیصه وضو باعث التباس قرائت برمن می شود.

این قرائت خلف امام که منع شده ومکروه است،مثل نقصان وضوکه باعث التباس نمازشان شد ه بود؛ باشدو سبب سؤال واعتراض مبارک صلی الله علیه و سلم  برقرائت مقتدیهاگردیده واحتمال داردکه صوت مقتدی عزیز حین قرئت هم باعث منازعه ومشغول شدن فکرآنسرور علیه السلام نسبت به قرائت شان شده باشد.

بهرصورت حدیث در منع قرائت خلف امام  میباشدچه ازلحاظ  صوت مقتدی ویا عدم اجازه وکراهت بوده که التباس آمده ومنع آنسرور صلی الله علیه و سلم  را درپی داشت.

این بود یک دلیل ازادله امامنا الاعظم (رح) درینمورد که دلایل متعدد وقوی دیگر هم داریم ومیآید ولله الحمد حمداً یلیق بجلال ذاته وعظیم سلطانه والصلاة والسلام علی عبده ورسوله وعلی آله واصحابه اجمعین.

دلیل دیگرحنفیه برسکوت وعدم قرائت خلف الامام

حدثنا مالک عن ابی نعیم و هب بن کیسان انه سمع جابربن عبدالله یقول من صلی رکعة لم یقرأ فیها بام القرآن فلم یصل الا ان یکون وراء الامام.ترمذی 313وقال هذا حدیث حسن صحیح وقبل ازین شماره استدلال امام احمد بن حنبل (رح) را نیزبه این حدیث امام ترمذی روایت کرده است.مالک 228،ودراخیرحدیث با فرق فلم یصل الا وراء الامام آمده و«ان یکون» نیامده که محتوی هردو یکی است.

درپاورقی مؤطای امام مالک حکم این حدیث را به صحیح موقوف تعیین کرده است.

عبدالرزاق عن مالک عن وهب بن کیسان قال سمعت جابربن عبدالله یقول من صلی رکعة فلم یقرأ فیها بام القرآن فلم یصل الا مع الامام.عبد الرزاق 2745 وقال الالبانی سنده صحیح ج2 ص 420،مؤطای امام محمد ص 95 به سند ومتن مذکور ترمذی.

حدثنا ابن علیة عن الولید بن ابی هشام عن وهب بن کیسان قال جابربن عبد الله من لم یقرأ فی کل رکعة بام القرآن فلم یصل الا خلف الامام .مصنف ابن ابی شیبه ج1  ص 397 حدیث چهارم.

حدثنا وهب بن کسان عن جابربن عبدالله ان النبی صلی الله علیه و سلم قال کل صلاة لایقرء فیها بام الکتاب فهی خداج الا ان یکون وراء الامام.یحیی بن سلام ضعیف والصواب موقوف.دارقطنی ص327 ج1 حدیث 9 ودرشماره دهم دارقطنی مثل مؤطای امام مالک (رح) روایت شده است.

بیهقی درسنن الکبری رقم 2899 مثل 228 مؤطای امام مالک (رح) روایت نموده وبیهقی نوشته صحیح اینست که این حدیث موقوف است ویحیی بن سلام وغیرآن که این حدیث رامرفوع روایت نمودند همه ضعیف اند وازدیدگاه استدلال روایت حدیث شان جوازندارد وشاید مذهب شخصی جابر “رضی الله تعالی عنه” باشد که دراوراق قبلی صراحت داده است که مذهب جابر “رضی الله تعالی عنه” عدم القراءة خلف الامام مطلقا است مثلیکه مذهب عبد الله بن مسعود عدم قرائت خلف الامام مطلقا است وجواب بیهقی ودارقطنی رابعداً می نویسم و حضرات صحابه “رضی الله تعالی عنهم” که درخلف الامام قرائت نمی خواندند دراخیرکتاب می نویسم.

حدثنا بحربن نصرقال ثنا یحیی بن سلام قال انا مالک عن وهب بن کیسان عن جابربن عبد الله عن رسول الله صلی الله علیه و سلم انه قال من صلی رکعة فلم یقرأ فیها بام القرآن فلم یصل الا وراء الامام .شرح معانی الآثارباب 45 – ونیزحدثنا یونس ....... عن جابر “رضی الله تعالی عنه” مثله ولم یذکر النبی صلی الله علیه و سلم ونیزحدثنا محمد بن علی بن داود البغدادی وفهد بن سلیمان قال حدثنا اسماعیل ابن بنت السدی قال حدثنا مالک مثله باسناده قال قلت لمالک ارفعه فقال خذوا برجله. امام طحاوی (رح) 3 حدیث درین باب دارند که یکی مرفوع ودوی دیگر موقوف است.

 

جواب ازاعتراض دارقطنی وبیهقی

ابن ترکمانی درپاورقی سنن بیهقی ص228 ج اول تحت نظربیهقی که این حدیث  را غیریحیی ابن سلام ضعیف سایر ضعفاء آنرا مرفوع روایت کردند که روایت ازایشان حلال نیست درجواب این طور می گوید:

بیهقی درخلافیات خود می نویسد که حدیث فوق بروایت اسماعیل بن موسی السدی مرفوعا ازامام مالک (رح) نیزآمده است واسماعیل صدوق است ونسائی درمورد اسماعیل لابأس به گفته وابن عدی گفته مردم ازوی روایت داشته وانکارنسبت غلوش درتشیع است بازهم درروایت ازوی حدیث گرفتند« واسماعیل بن موسی ابن بنت السدی الفزاری شیخ ابی داود وترمذی وابن ماجه وابویعلی موصلی وابن خزیمه است وابوحاتم آنرا صدوق گقته است وابن عدی گفته که انکارمردم براسماعیل نسبت به غلوش درتشیع است اما درروایت بواقعیت که مردم ازوی حدیث گرفته وروایت نمودند » داخل قوس را ازنخب الافکارج2 ص558 تحریرکردم. بناءً ادعای دارقطنی وبیهقی ضعیف است.

نتیجه بحث

این حدیث شریف راکه امام مالک،عبد الرزاق،امام محمد،امام احمد،ابن ابی شیبه،ترمذی،امام طحاوی،دارقطنی وبیهقی روایت کردند.ترمذی حسن صحیح، البانی وپاورقی امام مالک آنرا صحیح خواندند درحسن وصحت آن شکی نیست که ازبعضی طرق مرفوع  روایت شده وازبیشترطرق موقوف برسیدنا جابربن عبدالله “رضی الله تعالی عنه” است ،برای ما احناف دلیل برعدم قرائت مطلقا خلف الامام چه نمازجهریه باشد وچه سریه میباشد. وقول حضرت امام احمد حنبل “رضی الله تعالی عنه” رادرصفحات قبل ازترمذی نقل کردم که  گفتند این صحابی عزیز قول حضرت سید الابرارعلیه وعلی آله واصحابه اتم التحیات وازکی التسلیم راکه فرمودند :لا صلاة لمن لم یقرء بفاتحة الکتاب بشرح فوق تأویل نمودند یعنی درصورت خلف الامام قرائت نیست.

ونمازبدون قرائت فاتحه درصورتی صحیح است که خلف الامام باشد وامام ازوی قرائت را حمل میکند.

و دربحث های بعدی جائیکه همۀ ائمه مذاهب متفق میشوند به تحمل امام قرائت را ازمقتدی انشا ء الله (عزوجل) به نحواحسن که الطافات رب جلیل است برمن وکسی تا حال،تا جای که تحقیق دارم برآن تحریری ندارد،مینویسم.البته  این بحث موعود آخرین بحث این کتاب است.

 

 

 

دلیل دیگرامام ائمة الفقهاء درمورد منع قرائت خلف الامام

ابوحنیفه عن موسی عن عبدالله بن شداد عن جابربن عبدالله ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال من کان له امام فقراءة الامام له قراءة.

وفی روایة ان رجلاً قرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم فی الظهروالعصرواومأ الیه رجل فنهاه فلما انصرف قال اتنهانی ان اقرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم فتذاکرا ذلک هنا لک حتی سمع النبی صلی الله علیه و سلم فقال من صلی خلف الامام فان قراءة الامام له قراءة.

وفی روایة قال قرأ رجل خلف رسول الله صلی الله علیه و سلم وزجّل فنهاه رسول الله صلی الله علیه و سلم.

وفی روایة فلما قضی الصلاة قال ایکم قرأ خلفی؟ثلاث مرات قال فقال رجل انا یا رسول الله فقال من صلی خلف الامام فان قراءة الامام له قراءة.مسند امام ابوحنیفه (رح) ص307 الی 310.

حاکم بهمین سند اینطورروایت میکند.

عن ابی حنیفة عن موسی بن ابی عائشة عن عبدالله بن شداد الهاد عن جابربن عبدالله ان النبی صلی الله علیه و سلم صلی ورجل خلفه یقرأ فجعل رجل من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم ینهاه عن القراءة فی الصلاة فلما انصرف اقبل علیه الرجل فقال اتنهانی عن القراءة خلف النبی صلی الله علیه و سلم فتنازعا حتی ذکرذلک للنبی صلی الله علیه و سلم فقال علیه السلام من صلی خلف امام فان قراءة الامام له قراءة.ملا علی قاری الهروی در شرح مسند اما م الائمه الفقهاء ص309.

حدثنی یحیی عن مالک عن نافع ان عبدالله بن عمر کان اذا سئل هل یقرأ احدٌ خلف الامام قال لا :اذا صلی احدکم خلف الامام فحسبه قراءة الامام واذا صلی وحده فلیقرأ قال وکان عبدالله بن عمرلا یقرأ خلف الامام.

مؤطای امام مالک رقم 234وجامع الاصول 3918 ودرپاورقی مؤطای امام مالک (رح) حکم اثر فوق را میگوید: صحیح.

ودر الآثارلابی یوسف رقم 113 عن ابیه عن ابی حنیفه عن موسی ابن ابی عائشه عن عبدالله بن شداد عن جابربن عبدالله “رضی الله تعالی عنه” ان رجلاً قرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم فی الظهراوالعصرقال : قال فأوما الیه رجل فنهاه فلما انصرف قال اتنهانی ان اقرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم؟ فتذاکرا ذلک حتی سمع رسول الله صلی الله علیه و سلم فقال النبی صلی الله علیه و سلم من صلی خلف امام فان قراءة الامام له قراءة.

ودرمؤطای امام محمد (رح) ص101 نمازعصرآمده وباقی حدیث .......من کان له امام.

عبدالرزاق عن الثوری عن موسی بن ابی عائشه عن عبدالله بن شداد الهاد اللیثی قال صلی رسول الله صلی الله علیه و سلم الظهراوالعصر فجعل رجل یقرأ ..........فلما صلی قال یا رسول الله کنت اقرأ وکان هذا ینهانی فقال رسول الله صلی الله علیه و سلم  من کان له امام فان قراءة الامام له قراءة2797.

حدثنا علی بن محمد حدثنا عبیدالله بن موسی عن الحسن بن صالح عن جابرعن ابی الزبیرعن جابرقال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم من کان له امام فقراءة الامام له قراءة.ابن ماجه 850.

جابرجعفی ضعیف است درتقریب التهذیب ص145 برقم 880 بعد ازبیان ضعف واینکه رافضی است مینویسد وی درسنه 127ویا 132 فوت نموده وازرجال ابوداود، ترمذی وابن ماجه می باشد.

حدثنا اسود بن عامراخبرنا حسن بن صالح عن جابرهوالجعفی تا ختم سند عن النبی صلی الله علیه و سلم ........فقراءة الامام له قراءة ،احمد بن حنبل رقم 14698 . وعبدبن حمید درمسندخود برقم 1051 نیزبمثل ابن ماجه واحمد بن حنبل روایت  است.

 دارقطنی چنین روایت میکند:

حدثنا علی بن عبدالله بن مبشر ثنا محمد بن حرب الواسطی  ثنا اسحاق الارزق عن ابی حنیفة عن موسی بن ابی عائشه عن عبدالله بن شداد عن جابرقال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم من کان له امام فقراءة الامام له قراءة.لم یسنده عن موسی بن ابی عائشه غیرابی حنیفه والحسین بن عمارة وهما ضعیفان ص323 حدیث 1.

جواب ضعف ازامام ابوحنیفه را طوری مینویسم که حیرت هرمضعِّف باشدوضعف را طوری باد خواهد برد که مضعفین اعتراف بعدم شناخت مقام امام نمایند.

بشماره 2 دارقطنی حدیث امام ابویوسف ازامام ابوحنیفه که روایت آن گذشت روایت کرده ودرختم گفته رواه اللیث عن ابی یوسف عن ابی حنیفه ودررقم 5و6نیزوبعد ازجرح حسن بن عمارة که متروک الحدیث است دارقطنی حدیث فوق را مرسل معرفی نموده ومیگوید این حدیث را سفیان ثوری،شعبه،اسرائیل بن یونس،شریک،ابوخالدالدالانی،ابوالاحوض،سفیان بن عیینه،جریربن عبدالحمید وغیرهم ازموسی بن ابی عائشه عن عبدالله بن شداد مرسلاً عن النبی صلی الله علیه و سلم روایت نمودند وهوالصواب ودررقم 6 هم ازسالم بن عبدالله عن ابیه عن النبی صلی الله علیه و سلم روایت نموده ومحمد بن فضل بن عطیه راکه درسند این حدیث می باشدمتروک معرفی نموده است. تقریب التهذیب بعد ازجرح مینویسدکه وی ازرجال ترمذی وابن ماجه می باشد.

ودرصفحه 402 باب ذکرنیابة الامام عن القراءة المأمومین.

حدیث اول که آنرا متروک گفته بعلت سهل بن سعد که درسند آنست اما رقم دوم آن.

حدثنا محمد بن مخلد ثنا احمد بن علی بن سلمان المروزی  نا احمد بن یسار المروزی  ثنا عبدان عن خارجة عن ایوب عن نافع عن ابن عمرقال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم من صلی خلف الامام فان قراءة الامام له قراءة قال ابوالحسن رفعه وهم الصواب عن ایوب وعن ابن علیة ایضاً که موقوف بودن این حدیث را از3طریق ابن عمرو وایوب وابن علیة “رضی الله تعالی عنه” اعتراف دارد.رقم چهارم راضعیف خوانده است.

 

و بیهقی درسنن الکبری چنین روایت میکند:

اخبرنا ابوعبدالله الحافظ انبأ ابواحمد بکربن محمد بن حمدان الصیرفی ثنا عبد الصمد بن الفضل البلخی ثنا مکی بن ابراهیم عن ابی حنیفه عن موسی بن ابی عائشه عن عبد الله بن شداد بن الهاد عن جابربن عبدالله عن النبی صلی الله علیه و سلم وکان من خلفه یقرأ فجعل رجل من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم ینهاه عن القراءة فی الصلاة فلما انصرف اقبل علیه الرجل فقال اتنهانی عن القرأة خلف رسول الله صلی الله علیه و سلم فتنازعا حتی ذکرا ذلک للنبی صلی الله علیه و سلم فقال النبی صلی الله علیه و سلم من صلی خلف الامام فان قراءة الامام له قراءة.بیهقی 2896 وقال هکذا رواه جماعة عن ابی حنیفة موصولاً ورواه عبدالله بن المبارک عنه مرسلاً دون ذکر جابر وهوالمحفوظ.

ودررقم 2897 .......ابن مبارک انبأ سفیان وشعبه وابوحنیفه عن موسی....عن عبدالله بن شداد مرسلاً.

وبیهقی بعد ازروایت مرسل مذکورمینویسد که علی بن الحسن بن شقیق ازابن مبارک وجمعی محدثین ثقات واثبات این حدیث رامرسل روایت کردند که ازجمله،سفیانان،شعبه،منصوربن معتمروابوعوانه وباقی رجالی که اسامی شان راازدارقطنی قبلاًً نوشتم ،سفیانان وشعبه تکرارشد ودرشماره 2898 حدیث ابن ماجه که درسند آن جابرجعفی است روایت کرده است.

ابن ابی شیبه درشماره 4 ص412 حدیث فوق رامرسل ودرشماره 27ص414 باب 148 بدون جابرجعفی مرفوعاً روایت نموده است که درپاورقی آن مسند وصحیح معرفی شده است.

طرق حدیث قراءة الامام له قراءة ازشرح معانی الآثارباب45.

امام طحاوی (رح) درشرح معانی الآثار5طریق از جابر”رضی الله تعالی عنه”راروایت کرده است 3طریق مرفوع ومسند و2طریق مرسل است ویک طریق دیگرازعبدالله بن عمر “رضی الله تعالی عنه”میباشد.

1- حدثنا احمد بن عبد الرحمن قال ثنا عمی عبدالله بن وهب قال اخبرنی اللیث بن سعدٌ عن یعقوب عن النعمان وهوابو حنیفه (رح) عن موسی بن ابی عائشة عن عبد الله بن شداد عن جابربن عبد الله “رضی الله تعالی عنه” ان النبی صلی الله علیه و سلم قال من کان له امام فقراءة الامام له قراءه .

. دوم وسوم مرسل اند چهارم مسند است که درسند این حدیث حسن بن صالح ازجابرولیث هردو ازابی الزبیرعن جابرعن النبی صلی الله علیه و سلم مرفوعا.

پنجم مسند به سند ابن ماجه وبعضی طرق دیگرمرفوع که درسند آن جابرجعفی است.

 ششم ازابن عمر “رضی الله تعالی عنهما” حدثنا فهدقال ثنا احمد قال ثنا ابی حی عن جابر عن نافع عن بن عمر “رضی الله تعالی عنهما” مثله.

درنخب الافکارشرح شرح معانی الآثار می گوید :حدیث اول مسند صحیح است ورجال آن ثقات اند احمد بن عبدالرحمن بن وهب شیخ مسلم وابی حاتم وابن خزیمه وابن جریرطبری وغیرایشان اند وکاکای شان عبدالله بن وهب ولیث بن سعد مصری هردوازرجال جماعه اند.

ویعقوب ابویوسف القاضی ازاصحاب بزرگ امام ابوحنیفه است .ابن معین درموردش عدل وصدوق گفته وابن المدینی فرمودند که ابویوسف (رح) صدوق است وابن حبان آنرا درثقات معرفی کرده است وامام ابوحنیفه (رح) که امام است ودرمورد شان صحبت می کنم وموسی ابن ابی عائشة الهمدانی کوفی وعبدالله بن شداد بن الهاد ابوالولید مدنی هردوهم ازرجال جماعه اند.

دوم که مرسل است اما رجال ثقات دارد وازطرق مختلف دیگرهم روایت شده است.

درسوم رجل مجهول است وچهارم هم مسند وصحیح است که لیث وجابرهردوازابی الزبیرروایت نموند وازلیث ائمه بزرگ مثل ثوری وشریک وشعبه وفضیل بن عیاض وحفص بن غیاث وامام ابوحنیفه روایت نمودند وامام بخاری درصحیح خود به ایشان استشهاد نموده ومسلم ازوی مقرون بدیگران روایت نموده وسنن اربعه به ایشان یعنی لیث احتجاج نموده است.

وپنجم مسند وصحیح است زیرا طرق مختلف دارد وهم ابن ابی شیبه بدون جابراین حدیث رابدین سند روایت کرده که انقطاع مشکل ندارد زیرا ابوالزبیربه سنه 128 فوت شده وحسن بن صالح به سنه 100 تولد یافته ودرسنه 169 فوت نموده است درین صورت سماع حسن ازابوالزبیرممکن است ومذهب جمهوراینست که درصورت امکان ملاقات روایت محمول براتصال است که می شود حدیث دوقسم روایت شده است یکی با جابرجعفی ودیگربدون آن نخب الافکارج 2ص555 تا 556 معارف السنن ج3 ص257.

 شاهدین حدیث من کان له امام فقراءة الامام له قراء

همه طرق این حدیث رانصب الرایه و نیز بذل المجهود درص 50 وبعدش ازسادات ماجابروابن عمروابوسعید وابوهریره وابن عباس وانس بن مالک رضی الله تعالی عنهم  روایت نموده اند که روایات شان برای این حدیث شاهد گفته می شوند.

 

واما جواب اززبان درازی برامام ائمة الفقهاء

تعصب دارقطنی وجرح آن وامثال شان مثل نسائی وابن سعد درطبقات وابن ابی حاتم والبانی درسلسله ضعیفه خود تحت حدیث فوق که حضرت امام فقط فقیه بودند ودرحدیث نسبت بضعف حفظ شان ضعیف اند؛ سخن راندند.

معلوم که دارقطنی وامثال شان جایگاه تضعیف امام ابوحنیفه راندارند زیرا مذهب امام ابوحنیفه درهمه آفاق رفته وتاجائیکه مسلمین اند مذهب احناف هم می باشد سلف وخلف برزهدو ورع وتقوی وقوت تمکن امام دردین متفق اند وکسانی مثل سفیان ثوری وعبدالله بن مبارک و وکیع ولیث بن سعد ویحیی القطان واشباه شان که بمراتب ازدارقطنی واشباه آن قوی تراند ازامام ابوحنیفه  (رح) تقلید نمودند.

وکسانی امام ابوحنیفه  (رح) راتوثیق نمودند که بمراتب دررجال وحدیث بیشترشناخت دارند مثل یحیی بن معین وابن عیینه وشعبه وعبد الرزاق وشافعی ومالک واحمد (رح) وغیرایشان ازائمه جلیل وثقه وثبات. نخب الافکارص554 ج2. ودربذل المجهود هم جملات زیبا درتعدیل حضرت امام ابوحنیفه (رح) دارند که درص51 ج5 تحریر نمودند.

«کان ابوحنیفه عظیم الامانة، وکان یؤثر رضأ الله تعالی علی کل شیءٍ،ولوأخذته السیوف فی الله تعالی لاحتملها».

وکیع بن الجراح شیخ الشافعی

«ما طلب أحد الفقه إلا کان عیالاً علی أبی حنیفة. وما قامت النساء علی رجل أعقل من أبی حنیفة».

الإمام الشافعی

«أن أبی حنیفة من العلم والورع والزهد وإیثارالآخرة بمحل لا یدرکه أحد، ولقد ضرب بالسیاط لیلی للمنصور فلم یفعل، فرحمة الله علیه ورضوانه».

الإمام أحمد بن حنبل

 

«کانوا یقولون : أبوحنیفة زینة الله بالفقه والعلم، والسخاء والبذل، وأخلاق القرآن التی کانت فیه».

الإمام أبویوسف

«ما مقلت عینای مثل أبی حنیفة».

الإمام سفیان الثوری

«أن أبا حنیفةـ والله ـ لأعلم هذه الأمة بما جاء عن الله ورسوله».

یحیی بن سعید القطان

(إمام الجرح والتعدیل)

کان یحیی بن معین إذا ذکرله من تکلم فی أبی حنیفة یقول:

حســدوا الفتی اذلم ینــالوا سأوه                    والقـــوم اعـــــداء له وخـصوم

کــضرائرالحسنـاء قلن لوجهـها                    حســـــداً وبغیـــاً انـه  لـدمیــــم

(أعلام المسلمین 5)

 

واما درسیراعلام النبلاء :

محمد بن سعد عوفی گفت یحیی بن معین راشنیدم می گفت ابوحنیفه (رح) درحدیث ثقه است فقط به آنچه حفظ دارد روایت می کند وآنچه حفظ ندارد روایت نمی کند.

امام ابوحنیفه نزدما ازاهل صدق است ومتهم بدروغ نشده است سیر اعلام النبلاء ص553 ج5 ازابن مبارک پرسیدند امام مالک فقیه تراست یا امام ابوحنیفه ؟ درجواب گفت : امام ابوحنیفه. وخریبی گفت زبان درازان برامام ابوحنیفه (رح) فقط حاسدین وجاهلین اند ویحیی بن سعیدالقطان که ازائمه کبارجرح وتعدیل است بلکه امام الائمه است می گوید هرگزبرخدای کریم «ج» تکذیب نمی کنیم هرگزازرأی امام ابوحنیفه (رح) رأی بهتری نشنیدم وحقیقتاً به بیشترین اقوال ابوحنیفه عمل می کنیم ومأخذ مذهب داریم.سیراعلام النبلاء ج 5 ص 537 .

ودرص101 می نویسد: یحیی بن القطان درفروع جائیکه نص رانیافتند برمذهب ابوحنیفه عمل می کردند ودرصفحه 53 ج8 سیراعلام النبلاء که درمورد یحیی بن معین است اینطورآمده است:

ابن معین گوید: که هرکس بررأی شافعی به بیند وبه رأی ابوحنیفه نگاه کند رأی ابوحنیفه نزدم بهترومحبوبتراست وابوزکریا یحیی بن معین درفروع پیرومذهب ابوحنیفه بودند. صراحت این اقوال ضعف قول حاسدین راجواب می دهد.

ودرپاورقی دارقطنی ج اول ص324 دفاع قوی ازامام ابوحنیفه (رح) دارد که فوق مذکوربوده وازائمه زیاد توثیق امام راروایت نموده است.

وآنچه وعده کرده بودم که حنفی اعرج به شگفت خواهد آورد.

اساتـذه وشاگردان امام ابوحنیفه (رح)

 امام ابوحنیفه (رح) درعلم حدیث «41»استاد و«98»شاگرد داشتندکه آنچه ازشاگردان امام ابوحنیفه ازرواة ائمه سته اند وبعد آنچه پنج نفرشان روایت دارند وبعد الی یک نفرمفصل می آید.

اگرشاگردان امام ابوحنیفه راازعلم حدیث بردارید معلوم چقدراحادیث برداشته می شودومعیاردین چقدراحادیث است که شاگردان امام (رح) روایت نمودند وتعجب تلامیذ وشاگردان امام محدث باشند وهزارها حدیث توسط ایشان به امت اسلامی رسیده اما خودشان  17یا 130 حدیث داشته وآنهم بزبان،زبان درازان ضعیف.

درحالیکه تنها کتاب الآثارابویوسف ازامام ابوحنیفه (رح) 1067 حدیث است،مسند خود امام وعقودالجواهرالمنیفه فی ادلة مذهب ابی حنیفه دردوجلد چقدرخواهد بود.

 

رجال جماعه:

ازشاگردان امام که ائمه سته ازایشان حدیث روایت کردند وبعباره دیگررجال جماعه اند.قرارذیل اند:

1-عمروبن محمد 2-محمد بشرعبدی 3-اسحاق الازرق 4-وکیع 5-جعفربن عون 6-اسباط بن محمد 7-علی بن مسهر8-فضل بن موسی 9-مکی بن ابراهیم 10-هشیم 11-یزید بن زریع 12-یزید بن هارون 13-ابواسحاق الفزاری 14-ابوحمزة السکری 15-ابوعاصم النبیل 16-عبدالله بن مبارک 17-عبدالله بن یزید 18-عبدالرزاق 19-عبدالوارث التنوری 20-عبیدالله بن عمرو21-عبیدالله بن موسی 22-عیسی بن یونس 23-ابراهیم بن طهمان 24-ابونعیم 25-یونس بن بکیر26- ابوقطن عمرو بن الهیثم.ازاین 26 نفرهرشش امام محدث بخاری،مسلم،ابوداود،ترمذی،نسائی وابن ماجه (رح)  روایت دارند.

رجال خمسه:

اما آنچه خمسه اند مشخص نکردم که امام بخاری واربعه ویا امام مسلم واربعه است،نسبت به تطویل درخمسه نوشتم که حتماً یکی ازایشان درخمسه وجود دارند.

1- زید بن الحباب 2- یحیی بن یمان 3- عبدالمجید بن ابی رواد4- ابویحیی عبدالحمید5- حکام بن سلم6- شعیب بن اسحاق7- حمزة الزیات.

رجال اربعه:

آنچه اربعه اند که مشخص می کنم.

1- مصعب المقدام ،م،ت،س،ق[2]،2- ابوشهاب الحناط،خ،م،د،س،3- یحیی بن ایوب،اربعه غیرشیخان اند.

رجال ثلاثة:

1- علی بن عاصم،د،ت،ق،2- معافی بن عمران،خ،د،س،3- قیس بن ربیع،د،ت،ق4- محمد بن یزید الواسطی،د،ت،س،5- حسن الفرات،م،ت،ق.

رجال اثنان:

آنچه دونفرازصحاح سته ازین شاگردان امام ابوحنیفه (رح) روایت کردند.

1- قاسم بن حکم العرنی،بخ،ت،2- قاسم بن معن،د،س،3- حفص بن عبدالرحمن،س،قد[3]،4- محمد بن خالد الوهبی،د،ق،5- محمد بن فضل العطیه،ت،ق،6- مروان بن سالم المقفع،د،س،7- نصربن محمد المروزی، ل،س،8-نعمان بن عبدالسلام،د،س،9- نوح بن ابی مریم،ت،فق10- عائذ بن حبیب،س،ق،11- عباد العوام،د،ق،12- الحارث بن نبهان،ت،ق،13- خارجة بن مصعب،ت،ق.

رجال واحد:

وآنچه یکنفرازائمه از شاگردان آتی الذکرامام ابوحنیفه (رح) روایت نمودند.

1- صباح بن محارث  ق  2- عبدالعزیزبن خالد  س 3- عبدالکریم بن محمد ت 4- علی بن ظبیان  ق 5- ایوب بن هانی ق 6- داود الطائی س 7- محمد بن حسان مد[4] 8- محمد بن عبدالله الانصاری  ق 9- نوح بن الدراج فق10- هیاج بن بسام بخ 11- ابوسعد الصغانی م 12- ابوالمقاتل السمرقندی ت 13- محمد بن ابان خ 14- محمد بن قاسم الاسدی، ت 15- یحیی بن نضر بخ.

 این شاگردان امام 69 نفرشدند که با شاگردان خویش درعلم حدیث چقدرخواهند شد؟ هرکدام شان چقدرشاگردخواهند داشت ؟ بعضی طرق شاگردان امام ابوحنیفه (رح) را اگرمثل پاورقی مسندابویعلی موصلی بنویسم بشکل مناسخه میراث ده میت واولاد واسباط خواهد شد.

 باقی 29 شاگرد امام که از رجال مصنف عبد الرزاق  وابن ابی شیبه، صحاح ابن خزیمه،ابن حبان،ابوعوانه،ابن سکن ومسانید،معاجم، وغیره اند زیاد بوده که درین کتاب نمی شود تحریرکرد.

حالاقضاوت بشما ورجال ائمه وشاگردان وموقف علم امام ابوحنیفه (رح) درعلم حدیث.

همه ائمه ملاقات یاهمزمانی را شرط میدارند ظ امام ابوحنیفه (رح) درپهلوی این ها بعد ازملاقات باید سمع بیادش باشد واگرفراموش کرده بود حق روایت ندارد حتی درفقه خود فتوی دادند که اگرخط خود رادیدی وقضیه بیادت نبود حق شهادت را در آن مورد نداری.

چطورامام محدث کبیرنبودند که درفقه،امت به آن معترف اند وگویند:( الناس عیالٌ علی ابی حنیفه فی الفقه )وامثال آن ودرعلم حدیث کبیرنباشد ومأخذ دوم فقه حدیث است وفقه بدون حدیث ممکن نبوده بلکه برآن نیزمبتنی میباشدچون فقه بزرگ را  قبول دارند باید موقف حدیث شان را بالضروره قبول داشته باشند لذاجمعی ازائمه حدیث مثل امام الائمه فی الجرح والتعدیل یحیی بن سعیدالقطان ویحیی بن معین منهم و امیرالمؤمنین فی الحدیث شعبه ، وغیره قبول نموده وتقلید کردند.

بنأامام ابوحنیفه مثلیکه امام ائمه الفقهاء اند معلوم که کبیرائمه حدیث هم می باشند.

شرح فوق شاگردان حدیث امام ابوحنیفه (رح) را ازسیراعلام النیلأ گرفتم وبعد موقف شان را که از رجال جماعه یا بعضی ازآنها اند ازسیراعلام النبلأ وتقریب التهذیب تحقیق نموده وبرشته تحریردرآوردم.

محصول صحت حدیث ازطریق مرسل ومرفوع:

1-حدیث امامنا الاعظم راکه امام طحاوی ودارقطنی وبیهقی روایت کردند چند متابع دارد که مرسل آنرا عبد الرزاق ، امام ابی یوسف ، امام محمد ، امام طحاوی وابن ابی شیبه روایت کردند وموصول ومرفوع آنرا ابن ابی شیبه ، ابن ماجه ، احمد بن حنبل ،دارقطنی ،امام طحاوی ،عبدبن حمید وابن منیع روایت نمودند . احادیث مذکوردرین کتب بدون امام اعظم  وحسن ابن عماره علیهماالرحمه ازطرق مختلف مرسل ومرفوع صحیح روایت شده است:  وهمه متابع به حدیث امام ائمه الفقهاء است.

 حدیث 1050 منتخب عبدبن حمید عن ابی نعیم الفضل بن دکین وهوثقه امام مشهور کلاهما عن الحسن بن صالح عن ابی الزبیرعن جابربن عبدالله مرفوعاً والحسن بن صالح ثقة فقیه وابوالزبیرثقهٌ وهوعلی شرط مسلم.

بوصیری معاصرابن حجرومحدث کبیرشافعی می گوید : اسناد ابن منیع درین حدیث ازموصول ومرسل واسناد عبد بن حمید مذکورصحیح، اول به شرط شیخین ودوم به شرط مسلم است. پاورقی مصنف ابن ابی شیبه چاپ جدید 26 جلدی ص274و275 ج3.

حافظ ابن تیمیه درفتاوای خود ازطریق مرسل این حدیث چنین می گوید : این مرسل را ظاهرقرآن وسنت عضد ویاوراست وبه این حدیث جماهیراهل علم ازصحابه وتابعین فتوی دادند ومرسل آن اکابرتابعین اند بمثل این مرسل به اتفاق ائمه اربعه وغیرشان محل احتجاج است. معارف السنن ص260 ج3.

 بسیاربخوبی ضعف کلام دارقطنی وبیهقی که حدیث من کان له امام فقراءته له قراءة رابعلت روایت امام ابوحنیفه وحسن بن عمارة ضعیف گفتند درشرح فوق معلوم شد که امام اصلاً درحدیث ضعیف نیستند وحدیث مذکورغیرازسند امام ابوحنیفه وحسن بن عماره ازطرق دیگرهم مرسل ومرفوع صحیح روایت شده که بدون شک محل عمل است ودلیل ما احناف درمورد عدم قرائت خلف الامام مطلقا می باشد که قرائت امام قرائت مقتدی بوده ومقتدی درنماز جهروخفیه درهمه موارد قرائت ندارد.

 متابع:برای حدیثی گفته میشودکه ازیک صحابی یک راوی حدیث را روایت نموده وراوی دیگرحدیثی رابموافقش ازآن صحابه روایت میکند. اگرهردوحدیث درلفظ ومعنی موافق باشندآنرامثل واگرتنهادرمعنی موافق باشندآنرابه نحوه تعبیرمیکنند. متابعت موجب تقویه وتایید حدیث است وشرط نیست که متابع مساوی رتبه اصل باشدواگررتبه اش پایانترازاصل بود بازهم صلاحیت متابعت رادارد.واگردوحدیث ازدوصحابه درلفظ ومعنی موافق باشند حدیث دومی راشاهد می گویند.بناًاحادیث من کان له امام فقراءةالامام له قراءة که ازسادات ماجابروابن عمروابوسعید وابوهریره وابن عباس وانس بن مالک رضی الله تعالی عنهم  روایت شده  روایات شان برای این حدیث شاهدگفته می شود.ازمصطلحات علم الحدیث.

احادیث وآثاریکه درمفهوم با حدیث من کان له امام فقراءة الامام له قراءة موافق و معنی آن را افاده میکند.

اول اثرهای سیدنا عبدالله بن عمر رضی الله تعالی عنهما

قال محمد اخبرنا عبیدالله بن عمربن حفص بن عاصم بن عمربن الخطاب عن نافع عن ابن عمرقال من صلی خلف الامام کفته قراءته. مؤطای امام محمد ص97و98 .عبیدالله ونافع ازرجال جماعه اند.

قال محمد اخبرنا عبدالرحمن بن عبدالله المسعودی اخبرنی انس بن سیرین عن ابن عمرانه سئل عن القراءة خلف الامام قال تکفیک قراءة الامام.مؤطای امام محمد ص98.

حدثنا یونس قال اخبرنا ابن وهب انا مالکاً حدثه عن نافع ان عبدالله بن عمر”رضی الله تعالی عنه” کان اذا سئل هل یقرأ خلف الامام ؟ یقول اذا صلی احدکم خلف الامام فحسبه قراءة الامام قال : وکان عبدالله بن عمرلایقرأ خلف الامام. شرح معانی الآثاردرنخب ج2 ص563.

امام مالک این حدیث را درشماره 234 خود روایت کرده است ودرپاورقی آن تحریرشده : صحیح مقطوع.

حدثتا ابراهیم بن مرزوق قال حدثنا  وهب بن جریرقال ثنا شعبه عن عبدالله بن دینارعن ابن عمرانه کان یقول من صلی وراء الامام کفاه قراءة الامام.بیهقی فی سنن الکبری 2901.وبعد میگوید : هذا هوالصحیح عن ابن عمر وبمعناه رواه مالک فی المؤطا عن نافع عن ابن عمر موقوفا.

بیهقی دوطریق مرفوع دیگررا درین حدیث روایت میکند یکی را خطا ودیگرش را بواسطه خارجه محل احتجاج نمیداند.

وعن ابن عمر انه کان یقول من صلی وراء الامام کفاه قراءة الامام.سنده صحیح ،البانی درسلسله احادیث ضعیفه ص420.

حدثنا ابن علیة عن ایوب عن نافع وانس بن سیرین قالا قال ابن عمر یکفیک قراءة الامام.مصنف ابن ابی شیبه ج5 ص380.

عبدالرزاق عن هشام بن حسان عن انس بن سیرین قال سألت ابن عمراقرأ مع الامام قال انک لضخم البطن «تکفیک»قراءة الامام.مصنف عبدالرزاق2812.

 عن ابراهیم بن حبیب بن الشهید حدثنا ابی عن انس بن سیرین قال :قلت لعبدالله بن عمر: اقرأخلف الامام ؟ قال:  تجزئک قراءة الامام.رواه احمد 5096.

این بود اثرهای سیدنا عبدالله بن عمر”رضی الله تعالی عنهما” درینمورد که درکتب مختلف آمده وصحت صحاح شان راخواندید.

اما اثرهای سیدنا عبدالله بن مسعود “رضی الله تعالی عنه” درینمورد.

قال محمد اخبرنا سفیان بن عیینة عن منصوربن المعتمرعن ابی وائل قال سئل عبدالله بن مسعود عن القراءة خلف الامام قال انصت فان فی الصلاة شغلاً سیکفیک ذاک الامام وامام محمد این حدیث راازسفیان ثوری با سند فوق ازسیدنا عبدالله بن مسعود “رضی الله تعالی عنه” ......قال انصت للقراءة ..... وسیکفیک الامام نیزروایت نموده اند.

عن سفیان وشعبه عن منصورعن ابی وائل ان رجلا سأل ابن مسعود عن القراءة خلف الامام فقال ......انصت للقرآن فان فی الصلاة شغلا وسیکفیک ذاک الامام.رواه البیهقی فی سننه الکبری رقم 2900 واثرابن مسعود رادرمورد نمازجهرتأویل کردند که این تأویل بیهقی به حدیث خلطتم علی القرآن که بعداً می نویسیم که سند جید دارد وصحیح است، رد است.

عن ابی وائل عن ابن مسعود قال انصت للقراءة فان فی الصلاة شغلا وسیکفیک ذاک الامام  شرح المعانی الآثارباب 45 ودرنخب الافکارج2 ص562 درین صفحه دواثردیگربا سند مختلف بعد ازمنصورعن ابی وائل عن ابی مسعود “رضی الله تعالی عنه” روایت شده است.

حدثنا ابوالاحوض عن منصورعن ابی وائل قال جاء رجل الی عبدالله فقال اقرأ خلف الامام فقال له عبدالله ان فی الصلاة شغلا فسیکفیک ذاک الامام .مصنف ابن ابی شیبه ح 3801 ودرح3822 آن حدثنا یحیی بن سعیدالقطان عن معمرعن عمروبن مرة عن ابی وائل قال یکفیک قراءة الامام.

 عن ابی وائل قال جاء رجل الی ابن مسعود فقال یا ابا عبد الرحمن اقرأ خلف الامام؟ قال انصت للقرآن فان فی الصلاة شغلا وسیکفیک ذالک الامام.رواه الطبرانی فی الکبیروالاوسط ورجاله موثقون. مجمع الزوائد  ص 285 ج2 حدیث 2647 ودرطبرانی 9311.

 وعن ابن مسعود انه سئل عن القراءة خلف الامام قال انصت فان فی الصلاة شغلا ویکفیک الامام  رواه الطبرانی والبیهقی وغیرهما بسند صحیح.  البانی فی سلسله احادیث ضعیفه ج2 ص420 والبانی به ادامه می نویسد قلت فهذه آثارکثیره قویة تعارض الآثارالمخالفه لها مما اشارالیه البیهقی وذکرنا بعضها آنفا{. فهذه آثارکثیره} د رموارد مختلف گذشته وآینده  می باشد که صحت راازآن نقل کردم.

ومقوله البانی را امام طحاوی درشرح معانی الآثارنیزگفته اند.

احادیث وآثارسیدنا علی کرم الله وجهه درین مورد

عن علی قال رجل للنبی صلی الله علیه و سلم اقرأ خلف الامام اوانصت قال بل انصت فانه یکفیک تفرد به غسان وهو ضعیف وقیس ومحمد ابن سالم ضعیفان والمرسل الذی قبله اصح منه ومرسل قبلی اینست عن محمد بن سالم عن الشعبی قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم لا قراءة خلف الامام دارقطنی ج 1ص 330 حدیث 13 و14. دارقطنی درص 332 بشماره حدیث 27 و28 ازسیدنا علی کرم الله وجهه قال : یکفیک قراءة الامام راروایت نموده ودرشماره حدیث 19و33 صفحه 331 و333ازسیدنا عبدالله بن عباس “رضی الله تعالی عنه” تکفیک قراءة الامام خافت اوجهر.عاصم لیس بالقوی ورفعه وهم ودررقم 33 یکفیک قراءة الامام خافت اوقرء روایت نموده واین حدیث رامنکرخوانده است واستدلال بقول امام احمد بن حنبل (رح) نموده است.

ومحقق کتاب دارقطنی سید عبدالله هاشم یمانی مدنی درسند حدیث که عاصم بن عبدالعزیزالاشجعی است می نویسد: نسائی ودارقطنی گفتند قوی نیست وقال البخاری فیه نظر اما ابن المدینی واسحاق بن موسی ازوی روایت کردند ومعن بن عیسی آنرا توثیق کرده ومعلوم است که جرح بعض وتوثیق بعض حدیث را ازمدارعمل خارج نمیکند.ابن ابی شیبه درمصنف خود برقم 3812 ازسیدنا ابوسعید الخدری “رضی الله تعالی عنه” ودررقم 3816 ازتابعی کبیروفقیه معروف ابراهیم نخعی (رح) یکفیک ذاک الامام وتکفیک قراءة الامام را روایت نموده است.

 

روایات کفاهم

باب اکتفاء المأموم بقراءة الامام

عن ابی الدرداء سمعه یقول سئل رسول الله صلی الله علیه و سلم افی کل صلاة قراءة قال نعم قال رجل من الانصار وجبت هذه ؟ فالتفت الی وکنت اقرب القوم منه فقال ما اری الامام اذا ام القوم الا قد کفاهم قال ابو عبدالرحمن هذا عن رسول الله صلی الله علیه و سلم خطا انما هوقول ابی الدرداء ولم یقرء هذا مع الکتاب.نسائی 919

دارقطنی درص332 حدیث 29 ازابی الدرداء حدیث فوق را روایت میکند وبعد ازوجبت هذه فقال لی رسول الله صلی الله علیه و سلم وکنت اقرب القوم الیه ما اری الامام .الحدیث والصواب فقال ابوالدرداء ما اری الامام الا قد کفاهم ودر رقم 30فقال ابوالدرداء:یا کثیر ما أری الامام الا قد کفاهم.

بیهقی درسنن الکبری رقم 2909و2910 بمثل حدیث 29و30 فوق دارقطنی روایت دارد ونظردارقطنی را تعقیب کرده است.

وعن ابی الدرداء قال سأل رجل النبی صلی الله علیه و سلم فقال یا رسول الله     أفی کل صلاة قراءة ؟ قال نعم فقال رجل من القوم وجب هذا ؟فقال النبی صلی الله علیه و سلم  ما اری الامام اذا قرء الا کان کافیاً قلت رواه ابن ماجه الی قوله وجب هذا ورواه الطبرانی فی الکبیرواسناده حسن.مجمع الزوائد رقم 2644 ص284 ج دوم.

والبانی سند حدیث فوق ابی الدرداء”رضی الله تعالی عنه” راصحیح خوانده است.سلسلة الاحادیث الضعیفه البانی ج2 ص420.

عبدالرزاق عن ابن جریج قال قلت لعطاء أ یجزی عمن وراء الامام قراءته فیما یرفع به الصوت وفیما یخافت؟ قال نعم. 2818. عبدالرزاق،ابن جریج وعطاء ابن ابی رباح هرسه شان (رح)ازرجال ائمه سته اند.

هرچند نسائی وبیهقی ودارقطنی حدیث راموقوف وازاثرسیدنا ابوالدرداء معرفی کردند ،لیکن از حدیث فوق نسائی ،29دارقطنی و2909 بیهقی رفع آن معلوم می شود.

اما ازشماره 30 دارقطنی و2910 بیهقی اثر صحابی معرفی شده است درحالیکه رفع آن درحدیث صراحت دارد و حدیث 2644 مجمع الزوائد بصراحت تمام رفع حدیث و حسن آنرا ثابت کرده والبانی آنرا صحیح معرفی نموده است.واثر2818عبدالرزاق که ازرجال ائمه سته است هم مثل حدیث فوق می باشد.

بناءً این حدیث واثر هم مثل حدیث قراءة الامام له قراءة واضح بیان میدارد که قرائت امام بسنده وکافی است وقرائت مقتدی راشامل است.

نتیجه بحث :اثرات سادات بزرگوارصحابه عزیزسیدنا ابن عمر،سیدنا ابن مسعود،سیدنا علی ،سیدنا ابن عباس “رضی الله تعالی عنهم” واثرعطا (رح) وحدیث مرفوع سیدنا ابوالدرداء (رض) که برصحت شان بیهقی،هیثمی والبانی اذعان دارند بصراحت مثبت دلائل حنفیه است.

 

احادیث دیگری که موافق حدیث من کان له امام فقراءته له قراءة است.

حدثنا محمد بن عبدالله الاسدی عن یونس عن ابی اسحاق عن ابی الاحوض عن عبدالله قال کنا نقرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم فقال خلطتم علی القرآن. ابن ابی شیبه درمصنف ح3799،ابویعلی درمسند ح4985و5376،بزار488،دارقطنی ص341 ح 11 به لفظ کانوا یقرءون القرآن فیجهرون به فقال خلطتم علی القرآن ودرپاورقی دارقطنی اسناد این حدیث حسن معرفی شده است.

رقم 4985 ابویعلی :کانوا یقرءون خلف النبی صلی الله علیه و سلم  فقال خلطتم علی القرآن ودررقم 5376 ابو یعلی مثل حدیث 341 دارقطنی است وبیهقی درجزء القراءة خلف الامام برقم 365 واحمد برقم 4309 مثل 4985 ابویعلی روایت شده است وبخاری درجزء القرائت برقم 254 ومجمع الزوائد ج2 ص283 رقم 2640 هم مثل 4985ابویعلی وهیثمی بعد ازروایت این حدیث می نویسد: رواه احمد وابویعلی والبزارورجال احمد رجال الصحیح.

نتیجه حدیث خلطتم علی القرآن

این حدیث شریف عبدالله بن مسعود راهمه ائمه ذیل: ابن ابی شیبه ،احمد،بخاری درجزء قرائت ،بیهقی ،دارقطنی ،ابویعلی موصلی وبزارمرفوعاً روایت نمودند که دیدید وآنرا هیثمی رجاله رجال الصحیح خواند ودرپاورقی دارقطنی اسناده حسن آمده است.

وازمجموع دوطریق یجهرون بالقراءة است وباقی یقرءون خلف النبی صلی الله علیه و سلم آمده است که حسن وصحت این حدیث مرفوع مشخص است وبیانگرعدم قرائت خلف الامام مطلقاً میباشد وموافق حدیث قراءة الامام له قراءة است.

 

احادیث منع قرائت خلف الامام :

احادیث منع به جملات لا یقرأ،ینتهی،ینهون،فی فیه حجر،ملی فوه تراباً ولیس علی الفطره وغیره روایت شده است.

عن موسی ابن سعد عن ابن زید بن ثابت یحدثه عن جده انه قال من قرأ خلف الامام فلا صلاة له موطائ امام محمد(رح) ص102-

عن موسی عن ابن زید بن ثابت عن ابیه زید بن ثابت قال من قرأ وراء الامام فلا صلاة له.بیهقی 2912.

حدثنا یحیى بن یحیی و یحیی بن ایوب وقتیبه بن مسعود وابن حجرقال یحیی بن یحیی اخبرنا.وقال الاخرون،حدثنااسماعیل-وهوابن جعفر-عن یزیدبن خصیفة،عن ابن قسیط، عن عطاءبن یسار:انه اخبره انه سأل زید بن ثابت عن القراءة مع الامام؟فقال:لاقراءة مع الامام فی شىء وزعم انه قرأ علی رسول الله صلی الله علیه وسلم(والنجم اذا هوى)[النجم1] فلم یسجد الحدیث مسلم رقم1185/577باب سجودالتلاوة.

اخبرناعلی بن حجر قال :انبأنا حدثنااسماعیل-وهوابن جعفر-عن یزیدبن خصیفة،عن ابن قسیط، عن عطاءبن یسار:انه اخبره انه سأل زید بن ثابت عن القراءة مع الامام؟فقال:لاقراءة مع الامام فی شىء وزعم انه قرأ علی رسول الله صلی الله علیه وسلم(والنجم اذا هوى[النجم1] فلم یسجد.نسائى  باب سجودالقرآن رقم956.

وابوعوا نه ج3ص332، مسند الصحابه فی کتب التسعه ج37ص130 جامع الاصول من احادیث الرسول ج5 ص3798-

اخبرنا عبدالرزاق قال عن الثوری عن ابن ذکوان عن زید بن ثابت وابن عمرکانا لا یقرآن خلف الامام.مصنف عبدالرزاق رقم 2814 ودرپاورقی مصنف می نویسد : که ابن معین گفت :ذکوان 3پسربنامهای سهیل،صالح وعباد داشت که همه شان ثقه اند باقی رجال این حدیث رجال جماعه وزید بن ثابت وابن عمررضی الله تعالی عنهما که ازاصحاب جلیل علیهم الرضوان اند.

عن عبیدالله عن مقسم انه سأل عبدالله بن عمروزید بن ثابت وجابربن عبدالله “رضی الله تعالی عنهم” فقالوا لا تقرأ خلف الامام فی شیءٍ من الصلوات.شرح معانی الآثار بعد ازین اثر4اثردیگرازسیدنا جابربن عبدالله وزیدبن ثابت وعبدالله بن عباس “رضی الله تعالی عنهم” به محتوی اثراول روایت میکنند که از سیدنا زید”رضی الله تعالی عنه”دواثراست.

 عن ابی جمرة قلت لابن عباس “رضی الله تعالی عنهما” اقرأ والامام بین یدی؟ قال : لا.

بدرالدین عینی درنخب الافکارخود ص 570 و571 ج2 اسناد هرچهارحدیث فوق رابا بحث مفصل رجال آن ،صحیح معرفی کرده است.

 

عن محمد بن سالم عن الشعبی قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم لاقراءة خلف الامام هذا مرسل.دارقطنی ص 330ج1حدیث14    وبیهقی در2903و2904وکان ابن عمرلا یقرء خلف الامام جهراولم یجهر.

 

عن عطاء بن یسارانه اخبره انه سأل زید بن ثابت عن القراءة مع الامام فقال لا اقرأ مع الامام فی شیءٍ. اخرجه مسلم عن یحیی بن یحیی وهومحمول علی الجهربالقراءة مع الامام.بیهقی درسنن الکبری رقم 2911وتحفة الاحوذی ص261ج 2.

بیهقی می گوید اگراین اثربه این لفظ صحیح باشد که

درصحت آن اعتراض است محمول برجهرقرائت است.

شیخ البانی درسلسله احادیث ضعیفه ج 2 ص421 حدیث 2911بیهقی را صحیح معرفی نموده وجواب می دهد : این حمل بیهقی به جهرقرائت ،نهایتا بعید بوده وخواسته که بین اثرومذهب خودحمل نمایدوبواسطه این هدف بمثل این تأویل باطل اقدام کرده است وبعضی که این طورتأویل کردند بایدمشروعیت جهرقرائت خلف الامام راکسی نظرمی داد وابدا همچون نظری ازهیچ کس شنیده نشده که سیدنا زید “رضی الله تعالی عنه” دررد جهرقرائت خلف الامام اقدام می کرد لیکن این تعصب مذهبی است حضرت الهی تعالی ماراازهمچواقدامی عفوکند.

البانی ادامه داده مینویسد: وازادله که تأویل باطل بیهقی را ردمیکند، روایت صحیح طحاوی ازطریق مذکور،ازسیدنا زید “رضی الله تعالی عنه” لاتقرأ خلف الامام فی شئ من الصلوات است که شامل همه نمازها بوده ومقید به جهرنمی باشد.

اعتراض البانی برعدم حدیث فوق بروایت مسلم و جوابش

شیخ البانی درسلسله احادیث ضعیفه ج 2 ص421 میگوید امادرنسبت دادن بیهقی حدیث فوق را به مسلم جای اعتراض است زیرا حدیث فوق را در مسلم نیافتم والله اعلم.

حنفی میگوید:تعجب از شیخکه براحادیث تسلط کامل داردواین قسم اعتراض عاری ازواقعیت را نموده زیرا حدیث صحیح فوق را امام مسلم ونسائی وائمه آتی روایت نمودندوباز هم البانی میگوید نیافتم لذا بر اعتراض شان اعتراض است واز نا دیدن شان نبودن حدیث  ثابت نمی شود . وحدیث موجود ونایافته شده شیخ البانی برقمهای آتی: مسلم رقم1185/577باب سجودالتلاوة نسائى  باب سجودالقرآن رقم956.وابوعوا نه ج3ص332، مسند الصحابه فی کتب التسعه ج37ص130 جامع الاصول من احادیث الرسول ج5 ص3798-روایت شده که درص115و116- این کتاب مفصل نوشتم.

 

نتیجۀ جواب: بلی حدیث موجود واعتراض حق وجود نداشت.

 

 و تحفة الاحوذی درجلد2 ص 261حدیث زید بن ثابت (رض) مذکورراکه به روایت مسلم وبروایت طحاوی که ازحدیث سادات مازید وجابر وابن عمررضی الله تعا لی عنهم است نیزتحریرنموده و تأویل امام نووی راکه بمثل تأویل مذکوربیهقی می باشد نقل کرده است. بلی جواب مذکورالبانی برای شان نیزکافیست.

اعتراض های مبارکفوری وجوابهای آن

1- مبارکفوری  مصنف  تحفة الاحوذی درادامه اعتراض کرده می نویسد با وجود احادیث صحیحه مثبته وجوب قرائت خلف الامام، جای استدلال به آثارنمی ماند که حنفیه هم بـآن معتقدند وباآنهم احادیث راترک نموده به آثاراستدلال می کنند.

جواب اول: بلی بیان مفصل مذکور البانی برای شان بسنده بوده ونیزدرجواب می گوییم : واعجبا که حنفیه طوری که دیدید ومفصل درآینده می خوانید آنقدراحادیث صحیحه مرفوعه داشتند ودارند که می خوانید همه مثبت نظرشان است با آنهم به اثرهای صحیح جواب اثرهای ضعیف شافعیه رامی دهیم وتحریرآثارصحیح حضرات صحابه علیهم الرضوان درجواب آثارضعیف مستدل شافعیه(رح)است که خود شافعیه مثل دارقطنی، بیهقی هیثمی ،عسقلانی همه به صحت آثارمستدل ما معترف اند ،جواب کافی به مقابل مستدل آثارشان است وتصحیح البانی رادرمستدلات حنفیه نیزدرموارد مختلف دیدید.

 

2-اعترض دوم- ومبارکفوری درص253ج2-اعتراض دیگردارد مبتنی براینکه فقهاءحنفیه استماع خطبه جمعه راواجب میدانند باآنهم وقتیکه خطیب آیه{یا ایهاالذین آمنوا صلوا علیه وسلموا تسلیما}احزاب56-راتلاوت نمودسامع درنفس خودآهسته درود میگوید. چرا اینجا آهسته فاتحه نمیخوانند؟

         

جواب دوم- الف :بلی استماع خطبه های  جمعه وعید ونکاح وختم قرآن مجید واجب است .درالمختار وردالمحتارج3ص40-چاپ 12جلدی.

ب- در مسأله قرائت همه نمازگزاران قرائت دارند که امام درمذهب احناف ازجای مقتدیها قرائت را حمل میکند ودر مسأله خطبه ،  فقط بر خطیب خطبه است وبس وبرسایر نمازگزاران  قرائت خطبه نیست مگر استماع لذا قیاس مبارکفوری مع الفارق است .

ج- درقرائت خلف امام منع قرائت مقتدی و کفایت  قرائت  امام ووعید  برقاری خلف امام وسایر ادله آمده است اما برخلاف بر تارک درود وعید آمده وحتی قضای  درود آنسرور  صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم نیز واجب است واینکه درود خطیب درود سامع  میباشد ویا غیره ادله، نداریم .

نتیجه: یکجا وعید وغیره، برقاری خلف امام  است وجای دیگروعید برتارک درود  ،ببین فرق ازکجاست تابکجا وسایر ادله لذا درهرمور د موافق نص آن عمل ،و بین دوفضیلت جمع نموده وازوعید ترک درود خلاصی مییابیم. والحمد لله رب العالمین.

اثرهای عبدالرزاق درمصنف شان در مورد منع قرائت خلف الامام:

2810-عبدالرزاق عن عبدالرحمن بن زید بن اسلم عن ابیه قال نهی رسول الله صلی الله علیه و سلم عن القراءة خلف الامام قال واخبرنی اشیاخنا ان علیاً قال من قرأ خلف الامام فلا صلاةِ له قال واخبرنی موسی بن عقبة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم وابوبکر وعمروعثمان کانوا ینهون عن القراءة خلف الامام.

عبدالرزاق وزید بن اسلم ازرجال جماعه اند وعبدالرحمن بن زید ازرجال ترمذی وابن ماجه است.

2813-عبدالرزاق عن اسرائیل عن ابی اسحاق قال کان اصحاب عبدالله لا یقرءون خلف الامام.

2814-عن زید بن اسلم عن ابن عمرکان ینهی عن القراءة خلف الامام.

2805-ان علیاً کان ینهی عن القراءة خلف الامام.

 2819-عن عبیدالله بن مقسم قال سألت جابربن عبدالله            أتقرأخلف الامام فی الظهر والعصرشیاً قال: لا

 

اثرهای ابن ابی شیبه درمصنف شان مورد منع قرائت خلف الامام:

3813-عن ابی بشرعن سعیدبن جبیرقال سألته عن القراءة خلف الامام؟

قال: لیس وراء الامام قراءة.

3815-عن محمد قال لااعلم القراءة خلف الامام من السنة.

3819- عن مالک بن عماره قال سألت لاادری کم رجل من اصحاب عبدالله کلهم یقول:لایقرأ خلف الامام ،منهم عمروبن میمون.

3817- عن الولید بن قیس قال سألت سویدبن غفلة اقرأ خلف الامام فی الظهروالعصر؟قال لا.

3818- کان الضحاک ینهی عن القراءة خلف الامام.

3807- عن الضحاک بن عثمان عن عبیدالله بن مقسم عن جابرلاتقرأ خلف الامام.

3808- عن زید بن ثابت لاتقرا خلف الامام ان جهرولاان خافت.

 

 

نتیجه این بحث

     آثارفوق که ازسادات ما: 1 -عبدالله بن مسعود2-زید بن ثابت 3-عبدالله بن عمر4-عبدالله بن عباس 5-جابر بن عبدالله 6-علی بن ابی طالب”رضی الله تعالی عنهم”وازجمع کثیر تابعین علیهم الرحمه روایت شده ،و به صحت آنها البانی ،بیهقی،طحاوی،عینی وغیره اذعان کردند؛ نهی قرائت خلف الامام نیزثابت میشود.

 

اثرهای دیگریکه برتهدید وانزجارقرائت خلف الامام آمده است  

روایات امام محمد درمؤطای شان درینمورد

قال محمد اخبرنا داود بن قیس الفراء المدنی اخبرنی بعض ولد سعد بن ابی وقاص انه ذکرله ان سعداً قال وددت ان الذی یقرأ خلف الامام فی فیه جمرٌ.

قال محمد اخبرنا داودبن قیس الفراء اخبرنا محمد بن عجلان ان عمربن الخطاب قال لیت فی فم الذی یقرأخلف الامام حجراً.

داود بن قیس ومحمد بن عجلان مذکوران ازرجال جماعه اند لیکن امام بخاری ازهردو تعلیقاً روایت نموده است که تعلیقات امام بخاری نزد جمهورصحیح است.

اما توثیق خودامام محمد، امام شافعی ازایشان روایت کرده وربیع ازشافعی نقل میکند که شافعی گفت: ازامام محمد یک شترکتاب استفاده کردم وعبدالله بن علی المدینی ازپدرش روایت میکند که امام محمد صدوق است ودارقطنی درغرائب مالک درمورد حدیث رفع عند الرکوع میگوید:بیست نفرازثقات این حدیث را روایت کردند ازجمله محمد بن حسن شیبانی ویحیی بن سعید القطان.اعلاء السنن ج2 ص72.

روایات عبدالرزاق در مصنف شان

2806-عبدالرزاق عن داود بن قیس عن محمد بن عجلان قال: قال علی من قرأ مع الامام فلیس علی الفطرة قال وقال ابن مسعود ملی فوه تراباً قال وقال عمربن الخطاب :وددت ان الذی یقرأ خلف الامام فی فیه جمرٌ

2807-عبدالرزاق عن الثوری عن الاعمش عن ابراهیم عن الاسود قال:وددت ان الذی یقرأ خلف الامام ملی فوه تراباً.همه رجال این سند رجال ائمه سته وموطای امام محمد اند.

2808-عبدالرزاق عن معمرعن ابی اسحاق ان علقمة بن قیس قال وددت ان الذی یقرأ خلف الامام ملی فوه قال احسبه قال تراباً اورضفاً.

2809-عبدالرزاق عن معمرقال واخبرنی رجل عن الاسود انه قال وددت ان الذی یقرأ خلف الامام اذا جهرعض علی جمر.رجال هردواثرفوق ازرجال جماعه اند.                                                       

 

روایات ابن ابی شیبه درمصنف شان

3804-حدثنا وکیع عن داود بن قیس عن ابن بجاد قال وددت ان الذی یقرأ خلف الامام فی فیه جمرة ودررقم 3806 ازاسود لان اعض علی جمرة احب...........

3810-.......عن الاسود بن یزید انه قال وددت ان الذی یقرأ خلف الامام ملی فوه تراباً.

3811-حدثنا ابومعاویه عن الاعمش عن ابراهیم عن الاسود مثله.

روایات شرح معانی الآثاربه این ارتباط:

حدثنا ابوبکرةقال حدثنا ابوداود قال لنا خدیج بن معاویه عن ابی اسحاق عن علقمه عن ابن مسعود “رضی الله تعالی عنه” قال لیت الذی یقرأ خلف الامام ملی فوه تراباً.

حدثنا الحسن بن نصرقال حدثنا سفیان عن الزبیرعن ابراهیم عن علقمه فذکرمثله.

آثارلیس علی الفطره :

عن المختاربن عبدالله بن ابی لیلی قال لی علی “رضی الله تعالی عنه” من قرأ خلف الامام فلیس علی الفطرة.شرح معانی الآثارودرنخب الافکارشرح آن ص561 وهمچنین عبدالرزاق برقم 2804و2806 ازسیدنا علی “رضی الله تعالی عنه” این اثررا به لفظ لیس من الفطرة القراءة مع الامام روایت نموده است وابن ابی شیبه برقم 3802 درمصنف خود به لفظ من قرأ خلف الامام فقد أخطا الفطرة روایت کرده است.

نتیجه این بحث

ازسادات ما:عمرفاروق اعظم وعلی بن ابی طالب وسعد بن ابی وقاص وعبدالله بن مسعود”رضی الله تعالی عنهم” که ازعظمای صحابه اند وازکبارتابعین علقمه،اسود وابراهیم "علیهم الرحمه"احادیث واثرهای فوق که درمورد تراب وجمروعدم فطرة که اسناد شانرا خواندید روایت شده وروی این ملحوظ امام محمد(رح)میگوید که ما مطلقا قرائت خلف الامام نداریم.

 

دلیل دیگراحناف برمنع قرائت خلف الامام

احادیث که درآن امریه آنسرورعلیه السلام به جمله واذا قرأفانصتواویا انصات آمده است ، می باشد.

واحادیث درینمورد ازابوخالد الاحمراست وبعضی متابع آن ویا بدون ابوخالد الاحمرروایت شده است.

احادیث که بدون ابوخالد الاحمرروایت شده بعضی درنهایت قوت است وبعضی ضعیف که هرکدام راجداگانه می نویسیم ومجموع احادیث به این لفظ تا جائیکه به آن دست یافته ام  34 حدیث واثرمی باشد.

بحث اول :احادیث که ابوخالد احمرراوی اوست       

1- حدثنا ابوخالد الاحمرعن محمد بن عجلان عن زید بن اسلم عن ابی صالح عن ابی هریره قال قا ل رسول الله صلی الله علیه و سلم انما جعل الامام لیؤتم به فاذا کبرفکبروا واذا قرأ فانصتوا.  مصنف ابن ابی شیبه 7214 ، 8320 و37290 احمدوابنه عبدالله 9428 ابوداود 604 نسائی 917 ابن ماجه 846 شرح معانی الآثاردرشرح آن نخب ص550 ج2 دارقطنی ج اول ص327 حدیث 10 که جمعاً نه حدیث ازکتب فوق روایت شده وازین نه روایت فقط ابوداود به زیادت فاذا قرأ فانصتوا معترف اند وتنها ابوداود چنین می گویند بهذا الخبرزاد واذا قرأ فانصتواوقال ابوداود هذه الزیادة واذا قرأ فانصتوا لیست بمحفوظه،الوهم عندنا من ابی خالد جواب گمان و وهم درختم بحث این حدیث انصات می آید.

بحث دوم متابعین قوی وضعیف این حدیث 

الف- متابعین قوی: حدثنا محمد بن عبد الله بن المبارک قال حدثنا محمد بن سعد الانصاری قال حدثنی محمد بن عجلان عن زید بن اسلم عن ابی صالح عن ابی هریره قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم انما جعل الامام لیؤتم به فاذا کبرفکبروا واذا قرأ فانصتواقال ابوعبدالرحمن کان المخرمی یقول هوثقة یعنی محمد بن سعد الانصاری. نسائی 918، دارقطنی ج اول ص 28 3حدیث 11.

مخرمی محمد بن عبدالله بن المبارک مخرمی است که ابن سعد آنرا ثقه معرفی کرده وابن حجردرتقریب التهذیب آنرا صدوق گفته است.

 ب- متابعین ضعیف : حدثنا محمد بن جعفرالمطیری نا احمد بن حازم ثنا اسماعیل بن ابان الغنوی ثنا محمد بن عجلان عن زید بن اسلم ومصعب بن شرحبیل عن ابی صالح عن ابی هریره انما الامام لیؤتم به فلا تختلفوا علیه فاذا کبرفکبروا واذا قرأ فانصتوا الحدیث دارقطنی ص329 رقم 12 اسماعیل بن ابان ضعیف ودررقم 13 دارقطنی .....ثنا ابوسعدالصاغانی محمد بن میسرثنا ابن عجلان عن ابیه عن ابی هریره عن النبی صلی الله علیه و سلم بهذا. ابوسعدالصاغانی ضعیف ورقم 2891 بیهقی هم مثل رقم 12 مذکوردارقطنی بوده وضعیف است و احمد آنرابرقم 8876روایت نموده است.

بحث سوم

احادیث صحیح که اذا قرأ فانصتوا بدون روایت ابوخالد الاحمرمیباشد:

وفی حدیث جریرعن سلیمان عن قتادة من الزیادة واذا قرأ فانصتوا ولیس فی حدیث احد منهم فان الله قال علی لسان نبیه صلی الله علیه و سلم سمع الله لمن حمده الا فی روایة ابی کامل وحده عن ابی عوانة،قال ابواسحاق قال ابوبکرابن اخت ابی النضرة فی هذا الحدیث فقال مسلم ترید احفظ من سلیمان؟ فقال له ابوبکرفحدیث ابی هریرة؟ فقال هو صحیح یعنی واذا قرأ فانصتوا فقال هو عندی صحیح.مسلم 791و792.

حدثنا علی بن عبدالله حدثنا جریرعن سلیمان التیمی عن قتادة عن ابی غلاب عن حطان بن عبدالله الرقاشی عن ابی موسی الاشعری قال علمنا رسول الله صلی الله علیه و سلم  قال اذا قمتم الی الصلاة فلیؤمکم احدکم واذا قرأ الامام فانصتوا.احمد19961.

حدثنا یوسف بن موسی القطان حدثنا جریربه سند 19961امام احمد اذا قرأ الامام فانصتوا.ابن ماجه 847.  فانصتوا له جامع المسانید والسنن ج5 ص227.

  حدثنا اسحاق به سند 19961 احمد و847 ابن ماجه عن النبی صلی الله علیه و سلم قال فاذا کبرفکبروا واذا قرأ فانصتوا.مسند ابو یعلی ج6ص235ح 7288.

 حدثنا ابوحامد محمد بن هارون الحضرمی ثنا محمد بن یحیی القطعی ثنا سالم بن نوح ثنا عمربن عامروسعید بن ابی عروبه عن قتادة عن یونس بن جبیرعن حطان بن عبدالله الرقاشی قال صلی بنا ابوموسی فقال ابوموسی ان رسول الله صلی الله علیه و سلم کان یعلمنا اذا صلی بنا قال جعل الامام لیؤتم به فاذا کبرفکبروا واذا قرأ فانصتوا.سالم بن نوح لیس بقوی.دارقطنی ج1 ص330 حدیث 14.

واخبرنا ابوبکربن الحارث الفقیه انبأ علی بن عمرالحافظ حدثنا ابوحامد محمد بن الهارون الحضرمی به عین سند ومتن حدیث 16 دارقطنی ودرختم قال علی بن عمرسالم بن نوح لیس بالقوی قال الشیخ وقد رواه محمد بن عجلان من وجه آخر. بیهقی 2890.

 

حدثنا علی بن عبدالله بن مبشر ثنا ابوالاشعث احمد بن المقدام ثنا المعتمربن سلیمان حدثنا ابی عن قتادة الحدیث وحدثنا احمد بن علی بن العلاء ثنا یوسف بن موسی ثنا جریربه سند فوق صلینا مع ابی موسی الاشعری صلاة العتمة فذکرالحدیث بطوله وقال فیه فان رسول الله خطبنا فکان یعلمنا صلاتنا وبین لنا سنتنا قال ...........واذا قرء فانصتوا.دارقطنی ج1 ص331 ح17.

ودرادامه میگوید رواه سفیان الثوری عن سلیمان التیمی ورواه هشام الدستوائی وسعید وشعبه وهمام وابوعوانه وابان وعدی بن ابی عمارة کلهم عن قتادة فلم یقل احد منهم واذا قرأ فانصتوا وهم اصحاب قتادةالحفاظ عنه.

بیهقی رقم در 2889:    اخبرنا محمد بن عبدالله .........بعد به سند 17 مذکوردارقطنی صلینا مع ابی موسی الاشعری فذکرالحدیث عن النبی صلی الله علیه و سلم وفیه فاذا کبرفکبروا واذا قرء فانصتوا. ومینویسد که مسلم بن حجاج درصحیح خود سیاق همین متن را تحریرداشته وبعد ازعبارت فوق مسلم ازابوداود نقل می کند که اذا قرء فانصتوا محفوظ نیست ولیس بشیءٍ.

 درابوداود که دیدید لیس بمحفوظ آمده نه لیس بشیءٍ ومی نویسد که جریربروایت خود ازسلیمان تیمی با سایراصحاب قتادة مخالفت کرده ومحفوظ ازسایراصحاب قتادة است که دارقطنی هم درفوق نامبرده است ومیگوید: سالم بن نوح وعمربن عامرکه ازقتادة روایت کردند خطا نمودند.

دارقطنی برقم 14 حدیث مرسل قوی ازشعبی ودررقم 15 حدیث ضعیف درمورد انصات روایت نموده است.ج 2 ص223.

مصنف عبدالرزاق

عبدالرزاق عن عبدالرحمن بن یزید بن اسلم ان النبی صلی الله علیه و سلم قال : للمنصت الذی لا یسمع کاجرالمنصت الذی یسمع 2782ودر2780 ازسیدنا عثمان موقوفاً ودر2781ازمحمد بن عثمان ودر2788 ازعطا ودر2441 ازموسی بن عقبه ودر2443ازداود بن حصین مولی عمربه محتوی رقم 2782 روایت کرده است.

اعتراض ابوداود برزیادت فاذا قرء فانصتوا

درین حدیث شریف دواعتراض وارد شده است.

1-اعتراض ابوداود به اینکه این زیادت واذا قرء فانصتوا محفوظ نیست و وهم ازابی خالد است و بیهقی نیزهم این اعتراض را نقل نموده است.

2-بیهقی ودارقطنی گفتند اصحاب حفاظ قتادة جمله زیاده واذا قرء فانصتوا را روایت نکردند وجریربروایت خود ازسلیمان تیمی با سایراصحاب قتاده مخالفت کرده است.

 

الجواب

1- ابوخالد الاحمرکه سلیمان بن حیان الازدی است صدوق یخطی وروی عنه الأئمةالسته.تقریب التهذیب رقم 2555.

ازابوخالد نه تنها شیخین بلکه همه ائمه سته ازآن روایت دارند یعنی ابوخالد الاحمراز رجال جماعه است،بناءً جرح ابوداود به این موقف ثقه،ضعیف است. نیل الاوطارص350 بذل المجهود ص57 ج5. پاورقی مصنف ابن ابی شیبه ص281 ج3.

نخب الافکارمی نویسد که برآنچه ابوداود گفته اعتراض است زیرا ابوخالد ازجمله ثقات است که ائمه سته ازوی روایت دارند.این قول رامنذری هم گفته است.ص551ج2.

درپاورقی دارقطنی حدیث اول ص329مینوسد:که ازابوخالد جماعه ازوی حدیث روایت می کنند وکیع گفت ابوخالد کسی است که ازوی سوال می شود. قال ابوهاشم الرفاعی حدثنا ابوخالد الاحمرالثقة الامین لذا اعتراض وهم،برابوخالد درنهایت ضعف است.

2- ابوخالد درروایت این حدیث منفرد نیست بلکه توابع دارد که توابع قوی وضعیف آنرا جداگانه قبلاً نوشتم توابع قویه آنرا نسائی ودارقطنی ومخرمی وابن خزیمه ویحیی بن معین ،ثقه معرفی کردند.

3- غیرازابوداود که بیهقی هم آنرا نقل کرده است کسی ادعای وهم را نداردعلی التأسف لیس بشئ درنسخ ابوداود نیست فقط غیرمحفوظ آمده وبس.

یعنی همین طریق ابوخالد الاحمرراکه دراول این بحث نوشتم 8 حدیث کتب دیگر وهم وغیره محفوظ را اشارتاً ویا دلالتاً نگفتند حتی برای آن توابع روایت کردند.

وجمع کثیرمحدثین درکتب خود کلمه وهم وغیرمحفوظ رابآن نسبت ندادند که این نیزاعتراض ابوداود وکلمه وهم درزیادت رانهایتا ضعیف می کند.

4- این حدیث به روایات صحیح متعدد درمسلم ، احمد،ابن ماجه،ابویعلی، دارقطنی وجامع المسانید والسنن مکرراً درتحت بحث سوم این حدیث که بدون ابوخالد احمرمی باشد نوشته شده است ،موقف والای صحت زیادت واذا قرء فانصتوا را صراحت داده وادعای وهم مذکورابوداود ودارقطنی وبیهقی را نهایتاً ازمدارخارج می کند.

حنفی می گوید:اینقدربه زیادت اذاقرءفانصتوا نپیچید زیرا که درینموردآیه (اذاقرءالقرآن فاستمعواله وانصتوا)نص کتاب الله العزیز است ووالا ترین شاهدومثبت.

 

جواب دوم برای بیهقی ودارقطنی

الف : بیهقی ودارقطنی حدیث رابدون جریرازسالم بن نوح نیزروایت کردند که ادعای مخالفت با همه اصحاب را رد می کند زیرا جریرنه تنها بلکه سالم بن نوح هم به مثل جریرازقتاده روایت کرده است.

وتضعیف دارقطنی وبیهقی سالم بن نوح را اینکه قوی نیست،قوی نیست. زیرا سالم بن نوح ازرجال بخاری درادب المفرد ورجال مسلم، ابوداود ،ترمذی ،نسائی ،ابن خزیمه وابن حبان  میباشد وابن حنبل می گوید ما بحدیثه بأس وابوزرعه گوید صدوق ثقه وزیادت ثقه مقبول است.  بلی روایت ائمه بزرگوارمذکورازسالم وتوثیق شان بوضاحت میرساند که سالم (بن نوح)سالم است نه ضعیف.تقریب التهذیب .وکفی بهم حجة.  

ب-زیادت رامسلم درصحیح خود ازدو حدیث سیدنا ابوموسی الاشعری وسیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” صحیح معرفی کرده که خواندید ابن حزم درمحلی خود نیزدرجلد 3 دراحادیث رقم240 ، 242 ، 360 بصحت آن جزم کرده است.

هوعندی صحیح وصححه احمد وابن المنذر.تفسیرقرطبی ص121 ج1.

 پاورقی مصنف ابن ابی شیبه حدیث راحسن خوانده یعنی سند ابوخالد الاحمر راکه ازابوهریره است.

 تمهید ابن عبد البربسندش که ازابن حنبل است هردو حدیث راصحیح خوانده است مثل تصحیح مسلم. بذل المجهود ص57 ج5.

ومنذری درتهذیب سنن ابوداود صحت زیاده را اذعان نموده است.

خلاصه مطلب

1-ابوخالد ثقه بوده2-،ازرجال ائمه سته است.3-ابوخالد در روایت زیادت تنها نبوده بلکه متابعین متعدد ازقوی های بسیار وضعیف های مکرردارد.4-در8 کتاب به زیادت صحه گذاشته وادعای وهم نکردند.5- وبدون ابوخالداحمراحادیث صحیح روایت شده لذا ادعای ابوداود ودیگران درشدت ضعف قرار می گیرد .

و تصحیح مسلم ، منذری ،ابن عبدالبر،احمد ، ابن حزم وغیره جایگاه صحت حدیث بخصوص زیادت واذا قرأ فانصتوا را دراعلای توثیق قرارمی دهد.

رجال احمد وموصلی وابن ماجه ودارقطنی وبیهقی که دربحث سوم می باشند ثقه اند زیرا جریروسلیمان تیمی وقتاده وابوغلاب ازرجال جماعه اند وحطان ازرجال جماعه غیربخاری است که موقف عالی حدیث را رسانیده ومجموع تصحیحات ومتابعین ،تضعیف  مذکورابوداود واعتراض دارقطنی وبیهقی رامعلوم است که لیس بشیء می سازد.

نتیجه وحکم این حدیث

این حدیث شریف صحیح بصراحت حکم به انصات درنمازجهریه وسریه خلف امام دارد ویکی ازاحادیث مرفوع وصحیح ومستدل حنفیه است، وکفی به وحدة حجّة.

 

احادیث که درمورد تأمین روایت شده است

 

بلی احادیث که درآن به آمین گفتن مقتدی ها آمده هم بیانگرعدم قرائت مقتدی می باشد.

احادیث درینمورد به چهارقسم آمده است.

1-عن ابی هریرةان النبی صلی الله علیه و سلم قال اذا امن الامام فامنوا فانه من وافق تأمینه تأمین الملائکة غفرله ما تقدم من ذنبه.بخاری 780،مسلم 801و802،ابوداود 936،ترمذی 250،نسائی 924،امام مالک درمؤطا 237،سنن الکبری بیهقی 2433،امام محمد درمؤطا ص105.

2-عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال اذا قال الامام غیرالمغضوب علیهم ولاالضالین فقولوا آمین.الحدیث بخاری 782و4475،ابوداود 935،نسائی 923و925،دارمی 1246،احمد 7187و7647و9924،ابن خزیمه 569و570و575،امام مالک درمؤطا 238،حمیدی 933،مصنف عبدالرزاق 2644و2647،مصنف ابن ابی شیبه 8047و8049و8050،دارقطنی ج1 ص329 حدیث 12،سنن الکبری 2435،مسند ابویعلی 6380بلفظ اذا قرء بجای اذا قال 5848ومجمع الزوائد 2664و2666.

3-عن ابی هریرة “رضی الله تعالی عنه” عن النبی صلی الله علیه و سلم قال اذا امّّّن القاری فامنوا.الحدیث.بخاری 6402،نسائی 921و922،ابن ماجه851و852،احمد 7243و9923،بیهقی درسنن الکبری 2434ومصنف ابن ابی شیبه 8041.

4-عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال اذا قال القاری غیرالمغضوب علیهم ولا الضالین فقال من خلفه آمین.الحدیث.مسلم 806،دارمی 1245،سنن الکبری 2436واحمد 9803.

5-عن ابی هریرة قال ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال اذا قال احدکم فی الصلاة آمین.الحدیث.مسلم 803،804و805،نسائی 926،مؤطا 239،احمد9926وسنن الکبری 2437.

تا شماره چهارم همه احادیث درمورد جماعت است ورقم پنجم درمورد نمازتنهائی است.

ازمجموع آمین گفتن امام وقاری روشن است که مقتدی قرائت ندارد زیرا دررقم اول وقتی امام  آمین گفت شما آمین بگوئید واحادیث رقم دوم این بحث وقتی امام،اخیرسوره فاتحه را تلاوت کرد شما آمین بگوئید واحادیث رقم سوم زمانیکه قاری آمین گفت واحادیث رقم چهارم وقتی قاری تا اخیرسوره فاتحه را تلاوت نمود آمین بگوید که دراحادیث رقم اول ودوم بعد ازتأمین امام ودراحادیث رقم سوم وچهارم این بحث وقتی قاری آمین گفت ووقتی قاری سوره فاتحه را خواند، وآمین گفت آمین بگوئید بصراحت نص است که امام ویا قاری که اونیزامام است قرائت دارد ومقتدیها قرائت نداشته ومنتظرتأمین امام میباشند تا مقدم آمین نگفته موافق با امام آمین بگویند ودرمجموع نیامده که وقتی فاتحه راخواندید آمین بگوئید درحالیکه آمین مثل طابع برصحیفه است که درختم آن مهرمیشود وعلامه ختم است، اگرمقتدی عقب امام تلاوت کند قبل ویا بعد ازامام آمین خواهدگفت که موافق تأمین امام نمیشود ونیزکلمه قاری مصرّح است که مقتدی قاری نبوده وبموافقه امام درقول وزمان که درهمه احادیث فوق تنصیص شده است امین بگوید که اذا وافق تأمینه تأمین الملائکة.الحدیث.اساس این حکم است.

ومجموع احادیث که درمورد تأمین میباشد درپهلوی که صحیح است نص درقرائت امام بوده وازعدم قرائت مقتدی خبرمیدهد که درهردومورد بیان رسول صلی الله علیه وسلم بسیارواضح وقابل تأویل نیست ونیزبرای ما حنفیه ازدلایل بسیارروشن درعدم قرائت خلف الامام می باشد.   

وآمین نه قسم خوانده میشود 5قسم صحیح است و4 قسم مفسد نمازاست که ابن عابدین درردالمحتاردرفصل تألیف صلاة درمبحث آمین بیان داشته وآمّین به تشدید میم به روایت مفتی به مفسد نمازنیست طالب تفصل بحث به آنجا مراجعه خواهد نمود.

ما حصل این بحث

امام وقاری قرائت دارد مقتدی قرائت نداشته موافق با امام درقول وزمان بدون تشدید میم آمین بگوید.همه احادیث این بحث تحریرشده ازسیدنا ابوهریره “رضی الله تعالی عنه” میباشد.

وازاینکه امام ابن عبدالبراحادیث این بحث را درعدم قرائت خلف الامام درنمازهای جهریه استدلال نموده وبنوری (رح) درمعارف السنن شرح ترمذی ازایشان نقل کرده منافی مستدلات حنفیه نیست زیرا ما درهمه نمازهاخلف امام قرائت نداشته وازجمله مستدلات ما احادیث این باب است....وهوالعلیم الخبیر.

 

دلیل دیگراحناف برمنع قرائت خلف الامام:حدیث الامام ضامن والمؤذن مؤتمن

حدثنا احمد بن حنبل حدثنا محمد بن فضیل حدثنا الاعمش عن رجل عن ابی صالح عن ابی هریرة قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم الامام ضامن والمؤذن مؤتمن اللهم ارشد الائمة واغفرللمؤذنین.ابوداود 517و518.

حدثنا هناد ابوالأحوص وابومعاویه عن الاعمش عن ابی صالح عن ابی هریرة قال : قال رسول الله صلی الله علیه و سلم الامام ضامن الحدیث207 ترمذی.

وترمذی بعد ازبیان مفصل طرق حدیث فوق مینویسد : شنیدم ابوزرعه راکه میگفت حدیث ابی صالح ازابی هریرة نسبت به طریق ابی صالح ازعائشه اصح میباشد وازامام بخاری عکس آنرا شنیدم وترمذی درادامه می نویسد: امام بخاری ازعلی بن المدینی یاد آورشد که هردو طریق ثابت نشده است.

ابن حجرعسقلانی درتلخیص الحبیرج اول ص207 ح 303بعد ازبیان مخرجین این حدیث مینویسد که عقیلی ودارقطنی مثل ابوزرعه طریق ابی صالح ازابی هریره راترجیح دادند واما ابن حبان هردوطریق راصحیح معرفی کرده است وثم قال قد سمع ابوصالح هذین الخبرین من عائشه وابی هریره جمیعاً ومن الاختلاف علی الاعمش فیه ما رواه ابراهیم بن طهمان عنه عن مجاهد عن ابن عمراخرجه ابوالعباس السراج من طریقه وصححه الضیاء فی المختاره.

 

سایرمخرجین این حدیث

الشافعی عن ابراهیم بن ابی یحیی عن سهیل بن ابی صالح عن ابیه عن ابی هریره الائمة ضمناء والمؤذنین امناء الحدیث ورواه ابن حبان من حدیث الدراوردی عن سهیل به وعن سفیان عن الاعمش عن ابی صالح عن ابی هریره یبلغ به بلفظ الامام ضامن.الحدیث. وقال احمد فی مسنده حدثنا قتیبه ثنا عبدالعزیزعن سهیل مثله یعنی مثل سند ابن خزیمه وقال ابن عبدالهادی اخرج مسلم لهذا الاسناد نحواً من اربعة عشرحدیثاً. تلخیص الحبیرج1 ص206 ح304.

 ومعارف السنن بعد ازنقل عبارت فوق می نویسد روایة سهل عن ابیه ابی صالح لا روایة الاعمش عن ابی صالح . معارف السنن ج2 ص235واسناده حسن کما فی الاتحاف عن العراقی (3-173) .

1838-عبدالرزاق عن معمروالثوری عن الاعمش عن ذکوان عن ابی هریره قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم الامام ضامن والمؤذن امین .الحدیث. وعبدالرزاق دررقم 1839بصیغه جمع روایت کرده ودر1840عبدالرزاق عن معمرعن قتاده ان ابن عمرقال الامام ضامن ان قدّم اواخّراواحسن اواساء قال معمرلیس کل الحدیث عن ابن عمر.

احمد ابن حنبل در ج3 احادیث آتی را روایت کرده است.

حدثنا عبدالرزاق حدثنا معمروالثوری عن الاعمش عن ابی صالح عن ابی هریره قال رسول الله صلی الله علیه و سلم الامام ضامن والمؤذن امین اللهم ارشد الائمه واغفرللمؤذنین.7805ودررقم های 7169و8896 المؤذن مؤتمن والامام ضامن الحدیث. روایت شده است دردوحدیث مؤذن را ازامام مقدم روایت کرده است.

هیثمی درمجمع الزوائد برقم 1902ازابی امامة الباهلی الامام ضامن والمؤذن مؤتمن رواه الطبرانی فی الکبیرورجاله موثقون ودر1903حدیث راتماماً ازبزارروایت نموده ومینویسد رواه البزارورجاله موثقون.

نتیجه: این حدیث راغیرعلی بن المدینی همه محدثین حکم بحسن ویا صحت نمودند که خواندید.

 

مایستفاد منه :این حدیث مشتمل مسائل بسیارفقهی برای حنفیه است برخلاف شافعیه .امام شافعی (رح) میگویند که ضمان به معنی مراعات است که امام مراعات ومراقبت تعداد رکعات نمازرامیکند وامام ضامن است که نمازوتعداد رکعات آنرا برای قوم حفظ کند ومذهب ایشان است که درصورت فساد نمازامام نمازمقتدی فاسد نمی گردد یک جمله صاحب هدایه جماعت برمذهب شافعی حسب موافقه است نه تضمن وشمولیت.

شافعیه میگویند :اگرکسی عقب امام جنب نمازخواندبعداً فهمید که امام جنب بوده نمازش اعاده ندارد ومستدل شان حدیث ابوداود،دارقطنی،ابن حبان،احمد،طبرانی وغیره است که مبارک صلی الله علیه و سلم به نمازصبح داخل شدند بعداً اشاره کردند که مکان خود رالازم گیرید بعداً آمدند وازسرشان آب می چکید وبعد ازختم نمازگفتند من بشری هستم وجنب بودم.

ابن حجرمی گوید:درارسال و وصل این احادیث اختلاف شده است ودراسناد بعضی مقال است اما آنچه متفق علیه،مرفوع وصحیح است غیرسیاق گذشته است ولفظهما اقیمت الصلاة وعدلت الصفوف حتی قام النبی صلی الله علیه وسلم فی مصلاه قبل ان یکبرذکرفانصرف وقال مکانکم فلم نزل حتی خرج الینا وقد اغتسل ینطف رأسه ماء فکبرفصلی .الحدیث.تلخیص الحبیرج2ص33ح571.

حنفی گوید رواه احمدوالبیهقی والائمةالسته غیرالترمذی وابن ماجه خ-639و640،م1253و1254،د235،س788واحمد7237،7506،7791،8447،10730وبیهقی درسننش4068،4069،4070ص559ج2.

می بینید مستدل شافعیه احادیثی است که دروصل وارسال آن اختلاف ودربعضی مقال است ومستدل حنفیه حدیث صحیح ومتفق علیه واخراج سائرائمه فوق است که مبارک علیه السلام با جنابت امامت ندادند بلکه قبل ازشروع نمازبازگشته غسل کرده وبعداً آمدند وبه نمازشروع وامامت دادند.

حدیث متفق علیه وسائرائمه فوق اساس برای طهارت امام بوده ومذهب احناف راقویاً معرفی میدارد وحدیث الامام ضامن نیزموافق آن میباشد وبعد ازین باید گفت:تأویل شافعیه تطبیق بین مذهب ولغت است مثلکه قبلاًقول البانی رادرمورد جهرقرائت  درصفحات گذشته تحریرنمودم والا ضمان درهمه کتب لغت به معنای کفیل،التزام واحتوا آمده است ازجمله کتب ذیل: الضمان الکفالة والالتزام وضمان المبیع ما یکون مضموناً بالثمن،معجم الوسیط ج2 ص1159،الرائد 1106،مصباح 2-12،نهایه 3-29، قاموس المحیط ج 1 ص239،معجم الوجیزص383.

وازملحقات این مسأله قرائت خلف الامام که امام متفکل قرائت مقتدی است بلکه متفکل نمازمقتدی ها است که درصورت فساد نمازامام،نمازمقتدیهاهم فاسد میشود.بحث مفصل دلائل حنفیه و جواب شافعیه درپاورقی ج2ص559سنن بیهقی تاص 562آن آمده است.وبایدگفت که استدلال پاورقی صفحات مذکور559 تاص 562سنن بیهقی به مراتب از استدلال معارف السنن قویتراست.

ودرمعارف السنن ص234 ج2 بحث مفصلی درینمورد دارد که بیانگرمستدل حنفیه است ازجمله :حدیث طبرانی ازابن عمرکسیکه امامت میدهد باید ازخداوند متعال بترسد وبداند که ضامن ومسؤل برای امامت است اگرخوب عمل کرد اجروثواب اوبرابرکسانی است که خلف اونمازمیخوانند وآنچه ناقص کرد برضرراوست.

زبیدی دراتحاف (3-173)وهیثمی درمجمع الزوائد آنرا ضعیف خواندند زیرا معارک بن عباد که درین سند است احمد، بخاری،ابوزرعه ودارقطنی آنرا ضعیف معرفی کردند اما ابن حبان آنرا درجمله ثقات ذکرکرده است وحدیث باضعف خود صلاحیت متابعت را دارد.     

بلی رقم 1840 مذکورعبد الرزاق که اثرسیدنا ابن عمراست وسائرآثارسیدناعلی وسیدنا ابن مسعودکه درامامت جنب  اعاده نمازلازم است نیز مؤید این حدیث می باشد واگراستدلال مذکورإعلاء السنن خیلی قوی نیست استدلال فوقم به حدیث متفق علیه وسائرائمه فوق که قام علیه السلام فی مصلاه قبل ان یکبرذکرالحدیث،فوق تصورقوی وجواب شایان بوده وحدیث الامام ضامن قوت خاص خود را ازآن کسب میکند.

الحاصل: امام متکفل قرائت،صحت وفساد نمازمقتدی بوده باقی افعال واقوال رابا مقتدی ها مشترکاً انجام میدهد.

دلیل وبحث اخیر،مدرک رکوع است بلی درین بحث اعتراف سایرمذاهب رابه تحمل قرائت امام ازجای مقتدی می بینیم و سایرمذاهب درین بحث به دو مشکل برخوردند.

1-تحمل قرائت فاتحه که نزد شان فرض است.

2-قیام که نزدشان فرضیت آن هم بمقدارتکبیروفاتحه است که درنتیجه امام جماعت دوفرض رامتحمل میشود ومقدارفرض قیام درمفتی به وظاهرالروایه مذهب حنفی به اندازه قرائت یک آیه است که ازدوکلمه کمترنباشد، که مقتدی بعد ازتکبیرتا رکوع کند این اندازه قیام را انجام میدهد وقرائت آنرا امام متحمل شده به هیچ نوع مشکلی برنمی خوریم وقبلاً دراول کتاب ذکرشد.

 

مقدارقیام درنمازو استدلال آن

دراول این کتاب مقدارفرض قرائت عند المذاهب الاربعه رانوشتم وخوانده باشید که باندازه قرائت فرض،قیام نیزفرض است.

وهبة الزحیلی درصفحه 820 ج2 درنقل مذهب حنفی اینکه قیام راباندازه تکبیرتحریمه وقرائت فاتحه وسوره نوشته خطا کرده وهمه کتب احناف مقدارفرض قیام را بمقدارفرض قرائت معرفی کردند.

ومفروضه و واجبه ومسنونه ومندوبه بقدرالقراءة فیه.درمختار.

فحینئذٍ فهوبقدرآیه فرض وبقدرالفاتحة والسوره واجب وبطوال المفصل واوساطه وقصاره فی محالها مسنون والزیادة علی ذلک فی نحوتهجد مندوب.ردالمحتارص163ج 2بحث قیام وموسوعة الفقهیه ج 34 ص107رقم 7 بحث.

 

مقدارقیام درسه مذهب دیگر

وعند الجمهوربقدرتکبیرة الاحرام وقراءة الفاتحة فقط لان الفرض عندهم قراءة الفاتحة واما السوره فهی سنة.الفقه الاسلامی وادلته ج2 ص820.

درفقه مذاهب اربعه درمذهب امام مالک (رح) مقدار پایان شدن ازقیام  رانیزفرض نوشته است.

ذهب المالکیة والشافعیة والحنابلة الی ان القیام المفروض للقادرعلیه یکون بقدرتکبیرة الاحرام وقراءة الفاتحة فقط لان الفرض عندهم ذلک ولان من عجزعن القراءة وبدلها من الذکروقف بقدرها واما السورة بعدها فهی سنة.موسوعةالفقهیة ج 34 ص107رقم هفتم بحث قیام.

کسی که درحالت رکوع امام را دریابد مدرک رکعت است

درینمورد چهارقسم احادیث وآثارداریم.

1- احادیثکه بعین مطلب روایت شده اما قوی نیست.

 واحادیثکه قوی است 2- بنام رکعت 3-که درخارج صف رکوع نمودند وبهمان حال به صف پیوستند4-آثارحضرات صحابه کرام رضوان الله تعالی علیهم اجمعین.

1- حدثنا محمد بن یحیی فارس ان سعید بن الحکم حدثهم اخبرنا نافع بن یزید حدثنی یحیی بن ابی سلیمان عن زید بن ابی العتاب وابن المقبری عن ابی هریرة قال قال رسول الله صلی الله علیه و سلم اذا جئتم الی الصلاةونحن سجود فاسجدوا ولا تعدوها شیأًومن ادرک الرکعة فقد ادرک الصلاة ابوداود 893،دارقطنی ج1 ص347 ح 2 بهمین سند ویحیی بن ابی سلیمان را به المدنی معرفی کرده است باقی سند تا سیدنا ابوهریره مثل سند ابوداود است.

بیهقی بسند ابوداود برقم 2574 وابن خزیمه فی صحیحه.تلخیص الحبیرج2 ص42.

این حدیث را بیهقی بواسطه یحیی بن ابی سلیمان المدنی ضعیف معرفی کرده وابن حجردرتقریب التهذیب ج2 رقم 7592مینویسد یحیی بن ابی سلیمان المدنی ابوصالح لین الحدیث من السادسة. وی ازرجال بخاری درادب المفرد،ابوداود،ترمذی،ونسائی می باشد. ودر                                                                                                                   پاورقی دارقطنی میگوید درین حدیث یحیی بن ابی سلیمان متفرد بوده وقوی نیست.

طبقه ششم کسانی اند که احادیث شان قلیل بوده وچیزیکه باعث ترک حدیث شان شود ثابت نشده ایشان اگرمتابع داشتند حدیث شان بنام مقبول واگرمتابع نداشتند لین الحدیث معرفی میشوند.تقریب التهذیب ج 1ص8و24.

احادیث دیگرهم دردارقطنی وابن خزیمه وبیهقی آمده که ازین حدیث ضعیف تراند.

عن ابی هریرة من ادرک رکعة من الصلاة فقد ادرکها قبل ان یقیم الامام صلبه.دارقطنی ج1 ص347ح1،بیهقی 2575،تلخیص الحبیرج2 ص-41-ازابن خزیمه روایت نموده است.

درسند این 3 کتاب یحیی بن حمید است که بخاری درموردش نوشته لا یتابع علی حدیثه وضعفه الدارقطنی واحمد یقول منکرالحدیث وقال یحیی ضعیف الحدیث وقال ابوحاتم لیس بقوی.پاورقی دارقطنی حدیث فوق ص347.

دوم احادیث که قوی است اما بنام رکعت روایت شده است

عن علی وابن مسعود قالا من لم یدرک الرکعة فلا یعتد بالسجدة.رواه الطبرانی فی الکبیرورجاله موثقون.مجمع الزوائد 2402.

عن ابی هریرة ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال من ادرک رکعة من الصلاة فقد ادرک الصلاة.بخاری 580،مسلم 1257ودر1258مسلم من ادرک رکعة من الصلاة مع الامام فقد ادرک الصلاة ودر1259ازجمعی روایت میکند که (مع الامام)درحدیث شان نیامده است ابوداود به مثل بخاری 1121باب من ادرک من الجمعة رکعة،نسائی 549ودر551مثل متن بخاری ودر550و552من ادرک من الصلاة رکعة فقد ادرکها در553من ادرک رکعة من الجمعة اوغیرها فقد تمت صلاته ودر554مرسل است من ادرک رکعة من الصلوات فقد ادرکها.الحدیث.

ابن ماجه فی باب ما جاءفیمن ادرک من الجمعة رکعة رقم 1122من ادرک من الصلاة رکعة فقد ادرک ،مصنف عبدالرزاق 3369و3370درباب من ادرک رکعة اوسجدة.من ادرک من الصلاة رکعة فقد ادرک الصلاة،مؤطای امام مالک 288 عین متن عبدالرزاق،احمد 7282عین متن ابن ماجه اما بدون الف لام الصلاة در7652بمثل بخاری ودر7752بمثل مؤطا ودر8870رکعة من الصلاة فقد ادرک کلها،ابن خزیمه 1595و1848و1849،دارمی 1220،حمیدی 946،بیهقی 1813ودر5731بمثل مؤطا بلفظ فقد ادرکها ودر5733بمثل متن مسلم مع الامام فقد ادرک الصلاة و5734بمثل 5731روایت شده است.

درنیل الاوطارباب المسبوق یدخل مع الامام علی ای حال کان ولا یعتد برکعة لا یدرک رکوعها ص529 قیل المراد بمن ادرک الرکعة هنا الرکوع والی ذلک ذهب الجمهور.

ادعای فوق شوکانی که قول جمهوراست به دلایل ذیل ضعیف می باشد.

ا-چون درمؤطا وسنن الکبری وابن ماجه وابوداود احادیث مذکوررکعة دربحث نمازجمعه آمده است ودرنسائی غیراین لفظ رامشاهده کردید که بصراحت اسم جمعه احادیث مرسل ومرفوع داشت. واین ائمه ازرجال معروف اند که کلمه جمهوربدون ایشان مفهومی ندارد.

2-موافق نظرواستدلال شوکانی ازهمه کتب فوق فقط می توان بآنچه صریحآ درمصنف عبدالرزاق درباب ادراک رکعة ویا سجدة که هدف ازرکعه،رکوع میباشدوبعد ازآن سجده آمده است ؛ استدلال کرد وبس.

 3-درباقی کتب فوق (من ادرک رکعة من الصلاة فقد ادرک الصلاة )مطلق رکعة آمده است که لفظ رکعة به مفهوم رکوع برای شوکانی صریحآ محل استدلال شده نمیتواند.

 ودرنتیجه:قیل المرادبمن ادرک الرکعةهناالرکوع. صراحتآ اعتراف شوکانی(رح) به ضعف دلیل اوست.

3- احادیثکه درخارج صف رکوع نموده وبهمان حال به صف جماعت پیوسته اند.

عن ابی بکرة انه انتهی الی النبی صلی الله علیه و سلم وهوراکع فرکع قبل ان یصل الی الصف فذکرذلک للنبی صلی الله علیه و سلم فقال زادک الله حرصاً ولاتعد.

 بخاری 783،ابوداود 383و684،نسائی 867،احمد بن حنبل 20676و20707و20731و20732و20744و20745،سنن الکبری بیهقی 2584و5215و5216و5217وداود طیالسی 876.

4- آثار درینمورد

مصنف عبدالرزاق

عبدالرزاق عن ابن جریج قال اخبرنی نافع عن ابن عمرقال اذا ادرکت الامام راکعاً فرکعت قبل ان یرفع فقد ادرکت وان رفع قبل ان ترکع فقد فاتتک.مصنف عبدالرزاق 3361.

بلی دررقمهای 3359و3360و3362وسایرآثارمؤید این اثراست ودررقمهای 3355و3356و3357و3358 اثرهای ازحضرات صحابه وتابعین درمورد اینکه کسیکه امام را درحالت رکوع درمیابد دوتکبیرگوید ویا یک تکبیربسنده است؟معلوم درتکبیراول که فرض است همه آثارمتفق است ودرتکبیردوم که سنت است ابراهیم نخعی گوید وان کبّرثنتین فهو احب الینا.

مصنف ابن ابی شیبه:

حدثنا حفص عن ابن جریج عن نافع عن ابن عمرقال اذا جئت والامام راکع فوضعت یدیک علی رکبتیک قبل ان یرفع رأسه فقد ادرکت.2533.

ودررقمهای 2535و2536و2537 ازسعیدبن مسیب وشعبی ومیمون آثارمؤید رقم 2534 سیدنا ابن عمر”رضی الله تعالی عنه”را روایت نموده است وازرقمهای 2520الی 2529 ده اثرازحضرات صحابه وتابعین برای اینکه یک تکبیربرای کسیکه امام را درحال رکوع درمی یابد کافیست ودربعضی زیاده را افضل خواندند واز2530تا 2533 ازجمعی ازتابعین دوتکبیررادرین حالت شرط وبا بیان دوتکبیررادرافتتاح ورکوع روایت نموده است.

بیهقی درسنن الکبری

2585.......عن ابی بکربن عبدالرحمن بن الحارث بن هشام ان ابابکرالصدیق وزید بن ثابت دخلا المسجد والامام راکع فرکعا ثم دبا وهما راکعان حتی لحقا بالصف.

ودررقم 2586 ازابوامامة بن سهل بن حنیف اینکه زید بن ثابت “رضی الله تعالی عنه” داخل مسجد رکوع نمودند بحالت رکوع به صف ملحق شدند ودررقمهای 2587اززید بن وهب ازعمل سیدنا عبدالله بن مسعود “رضی الله تعالی عنه” این عمل را روایت نموده وبعد ازختم نماززید بن وهب ایستاد شده تا رکعت که به حالت رکوع رسیده بخواند عبدالله بن مسعود “رضی الله تعالی عنه” دستش را گرفته وزید را شاند وبرایش گفت تونماز را دریافتی.

وبعد دررقمهای 2588و2589و2590 ازسادات صحابه ابن عمروزید بن ثابت وعبدالله بن مسعود(رض)یک تکبیرودوتکبیررا ازایشان که درحالت رکوع امام را دریافتند روایت کرده است ودر2591 ازعمربن عبدالعزیز(رح)قال اذا ادرکهم رکوعاً کبرتکبیرین تکبیرة لافتتاح الصلاة وتکبیرة للرکوع وقد ادرک الرکعة.

نتیجه این بحث         

احادیث رقم اول این بحث که مدرک رکوع مدرک رکعت است ضعیف است.

رقم دوم راشوکانی درنیل الاوطاراستدلال نموده وآنرا قول جمهوردانسته واما درمؤطای امام مالک (رح) وابوداود وابن ماجه وبیهقی درباب ادراک رکعت نمازجمعه که نص درمورد رکعت تمام است نه ادراک رکوع، آمده است که نمازجمعه باادراک یک رکعت ادراک همه نمازمیباشد وتنها مصنف عبدالرزاق آنرادرمورد ادراک رکوع استدلال کرده است ووهبة الزحیلی بآن مستدل شده ونیل الاوطارقیل ......گفته است که میرساند قول جمهورنبوده و استدلال بآن قوی نیست.

اما درمورد استدلال وصل مقتدی دررکوع امام به احادیث صحیحه وآثارصحیحه وآثارتکرارتکبیرویا عدم آن این موضوع بیشترثابت میشود و شیخ فوزان درموسوعة الاحکام الشرعیه ج1 ص285 نیزبه آن چنین استدلال نموده است.

ازشیخ فوزان پرسیدند لا صلاة الا بفاتحة الکتاب وکسیکه درحالت رکوع امام را دریافته تکبیرافتتاح رادرحالیکه ایستاده است گفته بعداً تکبیررکوع راگفته رکوع میکند عمل به این حدیث چطورمیشود که فاتحه را درحالیکه فرض است ترک می کند ؟شیخ فوزان درجواب به حدیث زادک الله حرصاً ولا تعد استدلال میکند ومی گوید مبارک علیه السلام آنرا به اعاده نمازامرنکرده بلکه امر به طمانیه وعدم تکراراین عمل نمودند وعدم امر به اعاده میرساند که وصل به رکوع همراه امام،رکعت بحساب میآید وهم فاتحه که خوانده نشده لازم نیست.

 این موسوعه را شیخ ابن باز،ابن عثیمین،ابن جبرین الفوزان[5] وغیرایشان تصنیف کردند واین غیرازموسوعة الفقهیه که 45 جلد است می باشد.

و فعلاً به این حدیث حسب فرموده آنسرورصلی الله علیه و سلم عمل نمیشود که بخارج نمازرکوع کند ودرحالت رکوع بصف به پیوندد زیرا که عمل کثیرازجمله مفسدات نمازاست ومبارک علیه السلام گفتند: ولاتعد.

مایستفاد منه:

کسیکه همراه امام درحالت رکوع قبل ازینکه امام سرش راازرکوع بالا کند رسید ووصل شد مدرک این رکعت است.

اصل فرض رکوع،انحناء است که دستهایش به زانوهایش برسدو طول رکوع باندازه یک تسبیح واجب وباندازه3دفعه گفتن تسبیحات سنت است.

 

وبحث سرحدیث شریف اخیر

کتانی درکتاب النظم المتناثرمن الحدیث المتواترص63دررقم 73 بعد ازاینکه حدیث لاصلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب رابیش از13نفرازصحابی عزیز”رضی الله تعالی عنهم”روایت میکند چنین مینویسد:

وفی الکتاب خیرالکلام فی القراءة خلف الامام للامام البخاری(رح)ما نصه قال البخاری وتواترالخبرعن رسول الله صلی الله علیه و سلم لا صلاة الا بقراءة القرآن .درین کتاب 310 حدیث متواترنوشته شده است.

وقتی می بینیم درین بحث ادراک رکوع هیچ حدیثی بقوت حدیث متواترفوق نیست رقم اول لیس بقوی ودرادراک رکعه به تأویل رکوع جمع کثیروقوی آنرا به رکعت درنمازجمعه تفسیرکردند.

بعضی رکعت را به رکوع تفسیر نمودند که میشود نظربه استدلال بعض،حدیث غیرقوی مفسراین حدیث باشد وحدیث اخیرکه صحیح است ومعمول بها نیست اما درآنجائیکه عمل شده ومستند که قبلاًبرداشت حضرات صحابه “رضی الله تعالی عنهم” بوده ومیدانستند که ادراک رکوع ادراک رکعت است وخلف الامام رکوع نمودند وبعد منع شد؛نمیتواند معارض با این حدیث متواترباشد زیرا حدیث ادراک رکوع صحیح است اما متواترنیست.

با اینکه همه فقهای امت اسلامی مدرک رکوع را مدرک رکعت میداننداما طریق استدلال فرق خواهد کرد.

ودراوایل این کتاب نوشتم که قرائت خلف الامام اولاًدرهمه احوال مجازبوده بعداً درنمازجهریه ممنوع شده وبعد ازآن درهمه نمازها جهریه وسریه ممنوع شده ازنظراستدلال اصولی این عام متواترنوبت به نوبت خاص شده وعام مخصوص البعض امکان تخصیص دیگرهم دارد که بمراتب خاص شده واین حدیث مدرک رکوع هم ازجمله مخصص حدیث فوق باشد که هست والبانی درکتاب صلاة النبی خود از ص 97الی ص 99به مثل این استدلال نیزتحریری دارد ودرین تخصیص سایرمذاهب عملاً با ما حنفیه همراه شدند که اتفاق شان مثل مذهب ما است.

بلی مسأله به استدلال حنفیه بسیاربرابراست زیرا قیام به اندازه یک آیه که ازدوکلمه کمترنباشد بعدازتکبیرافتتاح درحال قیام تارکوع کند بدون شک به این قدروقت انجام می شود قرائت فرض، واجب وسنت راامام ازجای مقتدی انجام داده است وبعباره دیگرفرض قرائت وفرض قیام درمذهب ما حنفیه درست وصحیح انجام می شود ودرسایرمذاهب درینجا موافق حنفیه عمل می کنند وفرض قیام وقرائت مثل احناف عمل می شود که درصفحه 107 موسوعة الفقهیه صراحت دارد.وازعمل شان هم معلوم است که دیدید.

بلی قانون واصل باید طوری باشد که درهمه موارد یکسان باشد ومشکل دربعدی نداشته باشد.

امام ائمة الفقهاء(رح) دراول گفتند فرض قرائت یک آیه که ازدوکلمه کمترنباشد قیام هم بهمان اندازه که موافق حال مدرک رکوع هم بوده وهست وسایرمذاهب درهمه حال قیام را به انداره تکبیروقرائت فاتحه فرض می دانند وبرای مدرک رکوع قیام را به اندازه تکبیرمیدانندوبس.وفاتحه را با اینکه رکن میدانند ترک میکنند که درواقع درنفس مسأله دو حکم دارند یکی مذهب خودشان ویکی غیرمستقیم حنفی شدن شان که عمل موافق حنفیه را برای مدرک رکوع فتوی دادند وبصراحت تمام اعتراف به تحمل قرائت امام از جای مقتدی نموده وبواسطه تحمل قرائت امام از قیام فرض مقتدی هم تبعاً گذشته و احنف شدند.

آثار صحابه کرام و عمل به آن

سایرمذاهب به اثرهای حضرات صحابه عمل نمیکنند وقول راجح شافعیه ومالکیه همین است واشاره امام احمد (رح) اما اکثرحنفیه گویند که قول صحابی حجت شرعی است وبرقیاس مقدم میدانند که این قول قدیم شافعی بوده ونقلی ازامام مالک علیهم الرضوان است.موسوعة الفقهیه ج34 ص82 بحث احکام متعلقه بقول صحابی.

خواننده عزیزما حنفیه را بیشترپیرو قیاس واهل رأی میدانند درحالیکه تا ازحضرات صحابه عزیزهم قولی باشد عمل به قیاس نکرده وقول صحابی عزیزرا ازقیاس مقدم میدانیم وسه مذهب دیگردوی شان بقوت واحمد بن حنبل (رح) اشارتاً قیاس رامقدم میدانند.

درنورالانواربحث است هم به این قول موافق آمده است حال بنگرما بیشتراهل رأی میباشیم واهل قیاس یا دوستان عزیز؟ معلوم است این بحث اثربه این مورد وسایرموارد مذکورتعلق دارد.

چه کسی درچه وقت قرائت خلف الامام راجدیداً آغازکرد.

1-- 2817-عبدالرزاق عن یحیی بن العلاء قال اخبرنی الاعمش عن ابراهیم قال ما کانوا یقرءون خلف الامام حتی کان ابن زیاد فقیل لهم اذا لم یجهرلم یقرء فی نفسه ، فقرأ الناس.

یحیی بن العلاء ازطبقه ثامنه است .

ابوداودوابن ماجه ازوی نیز روایت نمودندوبعضی هم آنراجرح کردند.تقریب التهذیب.

 سه نفردیگراز رجال جماعه اند.

 2-- حدثنا الاحمرعن الاعمش عن ابراهیم قال اول من احدث القراءة خلف الامام المختار کانوا لا یقرءون.مصنف ابن ابی شیبه ج 19 ص550 حدیث 37013.چاپ 26 جلدی.

معرفی الاحمرمفصل دربحث حدیث انصتوا گذشت اینجا همین قدر می گویم که ایشان مثل اعمش وابراهیم رحمهماالله تعالی از رجال جماعه اند.سیراعلام النبلاء وتقریب التهذیب.

بناء این اثردرموقف عالی از صحت است ونیزامام محمد درمؤطای خود از رجال جماعه روایت دارند.

3- قال محمد اخبرنا اسرائیل بن یونس حدثنا منصورعن ابراهیم قال اول من قرء خلف الامام رجل اتهم ص100.

اسرائیل ،منصور وابراهیم نیزاز رجال جماعه اند.تقریب التهذیب ص88 و215 وجناب ابراهیم نخعی ضرورت به تعریف ندارند ومراسیل شان از مراسیل حسن بصری رحمهماالله تعالی نزدا ئمه حدیث اعلا وقویتر است .این اثر به مثل دو اثرفوق به جناب نخعی (رح) ختم می شود.

چکیده این کتاب درمورد استدلال احناف

1 اینکه فاتحه فرض نیست.

آیه قرائت ما تیسر(سوره مزمل)احادیث عن ابی هریرة لا صلاة الابقراءة ــــ لا صلاة الا بقراءة ولوبام الکتاب—لاصلاة الا بقرآن ولوبفاتحة الکتاب فمازاد...........اوبفاتحة الکتاب فمازاد .......... أقرء فیها ولوبام القرآن.

احادیث  ثم إقرءما تیسرمعک من القرآن- لاصلاة لمن لم یقرأ بام القرآن فصاعداً امرنا ان نقرأ بفاتحة الکتاب وما تیسر-عن ابن عمران النبی صلی الله علیه و سلم خطب الناس فقال من صلی مکتوبة اوسبحه فلیقرأ بام القرآن وقرآن معها. –وباقی احادیث وآثاردرینمورد.

جوابهای ازلا صلاة به احادیث جارمسجد وعهد شکن وجواب خداج به خداج واتفاق به استحباب آن.

2-دلائل عدم قرائت خلف الامام .

1-آیات استماع وانصات .

2-احادیث مالی انازع القرآن .

3-آثارصحابه درمنع قرائت حالت جهر.

4- عن عمران بن حصین “رضی الله تعالی عنه” علمت ان بعضکم خالجنیها فنهی الناس عن القراءة خلف الامام صحیح.

5- عن جابربن عبدالله “رضی الله تعالی عنه” من صلی رکعة لم یقرأ فیها بام القرآن فلم یصل الا ان یکون وراء الامام.حسن صحیح.

6- عن جابربن عبدالله “رضی الله تعالی عنه” من کان له امام فقراءة الامام له قراءة.صحیح.

7-عن ابن عمرمن صلی خلف الامام کفته قرائته.صحیح مقطوع قال البانی صحیح.

8- عن ابن مسعود انصت فان فی الصلاة شغلاً سیکفیک ذاک الامام.البانی صحیح.

9- عن ابی الدرداء(رض)ما اری الامام اذا ام القوم الا قد کفاهم.هیثمی اسناده حسن،البانی صحیح.

10- عن عبدالله بن مسعود(رض) کنا نقرأ خلف النبی صلی الله علیه و سلم فقال خلطتم علی القرآن. پاورقی دارقطنی حدیث حسن.هیثمی رواه احمد و رجاله رجال الصحیح.

11- حضرات صحابه ایکه مذهب عدم قرائت خلف الامام دارند قرارآتی میباشند:

1-حضرت علی2-ابن مسعود3-سعد بن ابی وقاص4-جابر5-ابن عباس6-ابی الدرداء7-ابی سعید الخدری8-ابن عمر9-زید بن ثابت10-انس بن مالک "رضی الله تعالی عنهم اجمعین" 

وبگفته مسروق تابعی کبیرکه در ص33أعلام المسلمین پنجم آمده است علم همه حضرات صحابه به 6نفرسادات ما حضرت عمر، علی،عبدالله بن مسعود،  زید،  ابی الدرداء وابی بن کعب "رضی الله تعالی عنهم اجمعین" ودرنتیجه کل به دو نفر سیدانا علی وعبدالله بن مسعود "رضی الله تعالی عنهما" منتهی میگردد که می بینید معظم مجتهدین صحابه کرام"رضی الله تعالی عنهم اجمعین " درمنع قرائت خلف الامام قرار دارند واحادیث شانرا با صحت قبلاً مطالعه کردیدوازکبارتابعین علقمه،اسود، ابراهیم نخعی،عطاء،شعبی،عمربن میمون،ضحاک،اسلم،عبیدالله بن مقسم علیهم الرحمه که موقف اثرهای شان رابقوت دیدید.

وقال الشعبی ادرکت سبعین بدریا کلهم یمنعون المقتدی عن القراءة خلف الامام. علی سائس.

 

12- احادیث واذا قرأ فانصتوا ازسیدانا ابوموسی اشعری وابوهریره رضی الله تعالی عنهما .صحیح. 13- اذا امن الامام فامنوا. واذا امن القاری فامنوا.واذا قال الامام

غیرالمغضوب ......فقولوا آمین.اذا قال القاری ........فامنواصحیح

14- الامام ضامن    قال ابن هبان صحیح وقال الضیأ فی المختاره صحیح

وقال الهیثمی رجاله موثقون.

15- احادیث ادراک رکوع راکه همه مجتهدین کبارومحدثین

عزیز«علیهم الرحمه والبرکات والرضوان آناء اللیل واطراف

النهارحتی یرفعهم ربهم»قبول دارند ومجمع علیه است.

 بعضی کتب ازشعبی صاحب وغیره تا هفتاد ونخب الافکارازهشتاد صحابه عزیزنوشته است.

ودرمجموع برای مذهب حنفی بیش ازپانزده دلیل با آنچه دراوراق آمده واینجا هم نوشته شده تحریریافت.

 

والحمدلله حمداً کثیراً طیباً مبارکاً فیه مبارکاً علیه کما یحب ربنا ویرضی وکما یلیق بجلال ذاته وعظیم سلطانه عددخلقه ورضا نفسه ومداد کلماته کلما ذکره الذاکرون وغفل عن ذکره الغافلون و الصلاة والسلام الاتمان الاکملان دائماً علی سیدالمرسلین وخاتم النبیین وعلی آله واصحابه ومحبیه وامته اجمیعن.